بایگانی ماه فوریه, 2015

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 86 سوره ص می‌فرماید: «ای پیامبر! بگو من از جهت رسالت مزدی نمی‌خواهم و از متکلّفین نیستم (که حرفی از پیش خود و به تصنّع بزنم.)»

حدیث:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «ما گروه انبیاء و امینان و پرهیزگاران، از تکلّف (و تصنّع) بری هستیم.»
(مصباح الشریعه، باب 35)

توضیح مختصر:

هر چیزی که با قاعده و آسانی انجام شود گفتن و انجام دادن آن مطلوب و به صواب است و هر چیزی که برای افاده‌ی مقصود از نظر گفتن و عمل، انسان به تعب و رنج بیفتد، کیفیت آن کار پایین آید و گاهی خراب‌کاری شود. لذا خداوند در آیه‌ی 233 سوره‌ی بقره فرمود: «لا تُکَلِّفُ نَفسٌ اِلّا وُسعَها: به هر نفسی به‌اندازه‌ی طاقت او تکلیف شده است.»
یعنی به‌اندازه‌ی تمکّن و قدرت، هرکسی مورد کارگری و انجام طاعات قرار می‌گیرد. انسان در حال، مکلّف کار خود است نه دیگران و انجام هر عملی در گروِ کار خود شخص می‌باشد.
شخص مکلّف، همیشه مجبور است خود را به‌سختی بیندازد که توانانی هرکسی با دیگران فرق می‌کند. تکلّف الزام به عمل است و وُسع، اندازه‌ی توانایی برای انجام عملی است.
اگر احکامی برای اشخاصی سخت جلوه می‌کند، مقداری از آن مربوط به تنبلی و سستی نفس آن‌هاست چراکه احکام نماز یا روزه، خمس و مانند این‌ها به حکمت الهی قرار داده شده است نه به یک علّت که شخص برای خودش اشکالی به احکام وارد کند.
هر نوع مشقّت و سختی که بر مبنای حدود و اوامر الهی باشد، شخص مأجور و در آزمون، مقبول می‌شود و نتیجه آن‌که افضل اعمال، با مشقّت ترین آن‌هاست که اجر بیشتری هم دارد.

1- به راستی بگویید

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «روزی پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم بر گروهی از اصحاب خود وارد شد. آنان با گشاده‌رویی و خوش‌آمد گویی رفتار کرده و او را سیّد و مولای خود خواندند.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم خشمگین شد و فرمود: «این‌طور سخن نگویید، بگویید: پیامبر ما و فرستاده‌ی خدا! سخن به‌راستی گویید و زیاده‌روی و غلو نکنید که گرفتار گمراهی خواهید شد.»
(تربیت اجتماعی، ص 329 -کودک، 2/462)

2- تعارف خشک‌وخالی

امام صادق علیه‌السلام و فرزندش اسماعیل و یکی از آشنایان او در راهی می‌رفتند تا به منزل امام علیه‌السلام رسیدند. امام علیه‌السلام از آن مرد خداحافظی کرد و داخل منزل خود شد. اسماعیل عرض کرد: «چرا به منزل دعوتش نکردید؟»
فرمود: «وضع خانه مناسب نبود که دعوتش کنم.» اسماعیل گفت: «حداقل یک‌بار تعارف می‌کردید، او که به منزل ما نمی‌آمد!» فرمود: «دوست ندارم که متکلّف باشم.»
(تربیت اجتماعی، ص 334 -مجله تربیت، سال چهارم، ش 10)

3- عیال‌وار

امام علی علیه‌السلام تکلّف دوستانش را در دوستی، غلوآمیز و تکلّف دشمنانش را در دشمنی، افراط‌آمیز دانسته و دوست نمی‌داشت. لذا فرمود: «دو گروه درباره‌ی من به هلاکت می‌رسند؛ دوستانی که راه اغراق می‌پیمایند و دشمنانی که راه افراط می‌روند.»
امام علیه‌السلام را دیدند که مقداری خرما خریده و در چادر شبی پیچیده و خود، آن را به خانه می‌برد. بعضی که امام را دیدند، گفتند: «اجازه دهید برای شما بیاوریم.» فرمود: «عیال‌وار، خود به بردن آن سزاوارتر است.»
(صدای عدالت انسانی،1/121-تربیت اجتماعی، ص 333)

4- پیاده دنبال سواره

وقتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام از جنگ صفین بازمی‌گشت، به محله شبامیان (قبیله‌ای از مردم هَمْدان) رسید، آواز گریه‌ی زنان بر کشتگان را شنید.
ناگاه، حرب بن شرجیل شبامی، بزرگ قبیله، خدمت امام علیه‌السلام رسید و به او عرض کرد:
«آن‌گونه که می‌شنوم، زنان بر شما چیره شده‌اند؟ چرا آن‌ها را از گریه و زاری بازنمی‌دارید؟»
بزرگ قبیله پیاده و امام سوار بر اسب می‌رفتند، امام علیه‌السلام به او فرمودند: «بازگرد! که پیاده رفتن رئیس قبیله‌ای چون تو، پشت سر من، موجب انحراف زمامدار و زبونی مؤمن است.»
(نهج‌البلاغه، کلمات قصار، ش 322، ترجمه محمد دشتی)

5- تصنّع بر مُردن

شخصی از مدّعیان عبادت، از غایت خضوع و ورع، خود را به تصنّع بر هیئت مردگان کرده بود. خلیفه‌ی دوّم تازیانه بر او بلند کرد و گفت: «ممیران بر ما دین ما را! خدا بمیراند تو را!»
فقیر «راغب اصفهانی» گوید: «این سخن را خوب نفهمیده بودم که چگونه کسی خود را می‌میراند؛ تا این‌که شخصی را در مسجد جامع اصفهان که برای گدایی بر صف‌های مردم می‌گذشت، دیدم؛ چنان خود را مُرده ساخته بود گویی که از مرده دیرینه جنبشی ضعیف ظاهر می‌شود.»
(نوادر راغب، ص 326)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 28 سوره‌ی آل‌عمران می‌فرماید: «افراد باایمان نباید به‌جای مؤمنان، کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطه‌ای با خدا ندارد، مگر این‌که از آن‌ها بپرهیزد (و به خاطر هدف‌های مهم‌تری تقیّه کند).»

حدیث:

امام باقر علیه‌السلام فرمود: «تقیه در هر چیز که فرزند آدم بدان مضطر شد، هرآینه خداوند برایش حلال می‌کند.»
(اصول کافی، ج 2، ص 175)

توضیح مختصر:

تقیّه، خودداری از اظهار عقیده‌ی باطنی، برای کناره‌گیری از خطر است. اگر عقیده‌اش را اظهار کند، ترسِ بر جان یا مال یا عِرض او می‌شود. پس خودداری می‌نماید تا در ظاهر با او موافقت کنند بااینکه در باطن، مخالف است و این، روش ائمه علیهم السّلام در مقابل خلفای ستم و اتباع آنان بوده است.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «تقیّه بهترین کار هر مؤمنی است که خود و برادرش را با آن از فاجران حفظ می‌کند». (بحار، ج 16، ص 147 -آداب معاشرت)
عبدالله فرزند زراره گوید: امام صادق علیه‌السلام به من فرمود: «سلام مرا به پدرت ابلاغ کن و بگو عیب‌جویی من از تو، صرفاً به خاطر دفاع از تو و حفظ جانت بوده است زیرا تو به دوستی و ولایت ما شهرت یافتی و دشمنان سعی در اذیّت و حتّی قتل تو دارند؛ لذا برای حفاظت از خطر حکومتی، لازم شد از تو انتقاد نمایم و این امر بر دین و موقعیت تو نزد ما خللی وارد نمی‌سازد.»
در معیوب کردن کشتی توسط حضرت خضر علیه‌السلام مصلحت آن بود که کشتی از غارت پادشاه سالم بماند (سوره‌ی کهف، آیه‌ی 79) و این مَثَل را بفهم خدا تو را رحمت کند.
پس تقیّه، یعنی انسان به خاطر هدف‌های مقدسش، اعتقاد خود را در مقطعی خاص، مکتوم دارد.

1- رخصت، فضیلت

مسیلمه کذّاب، دو نفر از اصحاب پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم را گرفت. به یکی از آن دو گفت: «آیا به رسالت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلّم گواهی می‌دهی؟»
گفت: «آری!» گفت: «به رسالت من گواهی می‌دهی؟»
گفت: «آری!» پس او را رها کرد.
از نفر دوّم پرسید: «به رسالت من گواهی می‌دهی؟»
گفت: «من کر هستم و نمی‌شنوم.» و سه مرتبه پرسش را تکرار کرد و جواب، همان شنید. مسیلمه گردن دوّمی را زد.
این خبر به پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم رسید، پس فرمود: «اوّلی، رخصت خدایی را قبول کرد و تقیّه نموده و باکی بر او نیست و دومّی که کشته شد از روی صدق و یقین بوده و فضیلت نصیبش گشت، پس برای او گوارا باد.»
(نمونه معارف، ج 3، ص 188 -مجمع‌البیان، ذیل آیه‌ی 28 سوره‌ی بقره)

2- فقیه در دین

عبدالله بن عطا گوید: به امام باقر علیه‌السلام عرض کردم: دو نفر از اهل کوفه را گرفتند و حکومت به این دو نفر گفت: که باید از امیرالمؤمنین علیه‌السلام بیزاری بجویید. پس یکی بیزاری جست و او را آزاد کردند و دوّمی بیزاری نجست، او را کشتند. امام علیه‌السلام فرمود: «آن‌که بیزاری جست، مردی فقیه در دینش بوده است و آن‌که بیزاری نجست، مردی بود که برای بهشت رفتن عجله کرد.»
(اصول کافی، ج 2، ص 175)

3- به خاطر خطر حکومت

عبدالله، فرزند زراره گوید: امام صادق علیه‌السلام به من فرمود: سلام مرا به پدرت ابلاغ کن و بگو: عیب‌جویی من از تو، صرفاً به خاطر دفاع از تو و حفظ جانت می‌باشد؛ زیرا تو به دوستی و ولایت ما شهرت یافته‌ای و دشمنان سعی در اذیّت و حتّی قتل تو دارند؛ لذا برای حفاظت از خطر حکومت، لازم است انتقاد نمایم و این امر بر دین و موقعیّت تو در نزد ما خللی وارد نمی‌سازد. در معیوب کردن کشتی توسط حضرت خضر علیه‌السلام، مصلحت آن بود تا کشتی از غارت پادشاه سالم بماند که در قرآن، سوره کهف، آیه 79 خداوند می‌فرماید: «…و این مثَل را بفهم! خدا تو را رحمت کند…»
(قاموس الرجال، ج 4، ص 160 -شاگردان مکتب ائمه علیهم السّلام، ج 2، ص 196)

4- قلب عمّار

دشمنان و مشرکین در صدر اسلام، پدر و مادر عمّار به نام یاسر و سمیّه را شکنجه داده تا آن‌ها از اسلام دور کنند، ولی هر دو را کشتند. امّا عمّار خواسته‌های دشمنان را به تقیّه به زبان جاری کرد و قلباً در ایمان محکم بود.
به پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم گفتند: «عمّار کافر شده است!» پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «عمّار از سر تا قدمش مملو از ایمان است و ایمانش با گوشت و خونش آمیخته است.» عمّار با دیده‌ی گریان خدمت پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم آمد و عرض کرد: «هلاک شدم، زیرا از من دست نکشیدند تا آن‌که با زبان، به شما جسارت و خدایان آن‌ها را به خوبی یاد کردم.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم با دست مبارک، اشک از چشمان عمّار پاک کرد و فرمود: «اگر دوباره از تو خواستند که چنین کلماتی را بگویی، باز هم بگو!» سپس آیه‌ی 106 سوره‌ی نحل درباره‌ی عمّار نازل شد: «اِلّا مَن اَکرَه وَ قَلبُهُ مُطمَئِنُ بِالایمانِ: کیست آن که پس از ایمان، کافر گردد و دلش بر ایمان استوار باشد.»
(شاگردان مکتب ائمه علیهم السّلام، ج 5، ص 8 -الغدیر، ج 9، ص 23)

5- آفرین

مرد مؤمنی خدمت موسی بن جعفر علیه‌السلام رسید و درخواست کمک کرد. حضرت خندید و فرمود: «مسئله‌ای می‌پرسم، اگر خوب جواب دادی، ده برابر آنچه خواستی به تو عطا می‌کنم.» عرض کرد: «بپرسید!»
فرمود: «هرگاه به تو بگویند چه چیزی تمنّا می‌کنی، چه می‌گویی؟» گفت: «مرا تقیّه‌ی در دین و قضای حقوق برادران مؤمن روزی فرماید.»
فرمود: «چرا ولایت ما را نمی‌خواهی؟» عرض کرد: «این را خدا به من داده ولیکن آن را عطا نفرموده. بر آن نعمت شکر می‌کنم و آنچه نداده از تقیّه و قضای حقوق برادران را از خدا مسئلت می‌کنم.»
حضرت علیه‌السلام فرمود: «آفرین!» و دو هزار درهم به او داد تا با آن تجارت کند.
(نمونه معارف، ج 3، ص 189 -منتهی الآمال)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 197 سوره‌ی بقره می‌فرماید: «بهترین توشه‌ی راه تقوا است؛ پس ای صاحبان عقل از من بپرهیزید.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «هیچ عملی باتقوا، اندک نباشد.»
(اصول کافی، ج 2، ص 61)

توضیح مختصر:

تقوا به معنی نگه‌داری یا خویشتن‌داری است و به تعبیر دیگر، نیروی کنترل درونی است که انسان را در برابر طغیان شهوات حفظ می‌کند.
اصل تقوا بر بیم از پروردگار نهاده شده است. تقوا این است که هر چه خداوند، تو را فرمانت داده انجام دهی و آنچه نهی‌ات کرده دوری نمایی که حق، حاضر و ناظر است.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «اهل تقوا نشانه‌هایی دارند که با آن شناخته می‌شوند؛ راست‌گویی، ادای امانت، وفای به عهد، کم فخرفروشی، کم ُبخل ورزیدن، صله‌ی رحم، ترحّم با ضعیفان، کم اُنسی با زنان، بخشش و احسان، خوش‌اخلاقی، بردباری، پیروی از دانش در آنچه به خدا نزدیکش می‌کند»
(خصال مترجم، ج 2، ص 235)
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «اکثر کسانی که داخل بهشت می‌شوند، از تقوای الهی و خوش‌خلقی است.»
(بحار، ج 68، ص 387)
طبق فرموده‌ی قرآن در سوره‌ی مائده، آیه‌ی 37: «جز این نیست که خداوند، عمل را از پرهیزگاران می‌پذیرد.»

1- تقوای غلط

عصر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلّم بود، سه نفر از زنان برای شکایت از شوهرانشان به حضورش آمدند.
اوّلی گفت: شوهرم گوشت نمی‌خورد، دوّمی گفت: شوهرم از بوی خوش استفاده نمی‌کند، سوّمی گفت: شوهرم با زن خود هم‌بستر نمی‌شود. (اینان با این اعمال قصد زهد و تقوا کرده بودند.)
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم بسیار ناراحت و خشمگین شد به‌طوری‌که وقتی از خانه به‌سوی مسجد حرکت کرد، عبایش بر زمین کشیده می‌شد.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم در اجتماع مردم، بالای منبر پس از حمد و ثنا فرمود: چرا بعضی از اصحاب من گوشت نمی‌خورند و بوی خوش استعمال نمی‌کنند و با زنان خود هم‌بستر نمی‌شوند؟
ای مسلمانان آگاه باشید من هم گوشت می‌خورم، هم از بوی خوش استعمال می‌کنم و هم با همسر خود هم‌بستر می‌شوم، این سنّت است، کسی که از این سنّت من دوری کند، از من نیست.
به‌این‌ترتیب، آن حضرت پایه‌ی تأسیس بدعت زُهد غلط را از بنیان ویران کرد و پایه‌گذاران آن را محکوم نمود.
(حکایت‌های شنیدنی، ج 2، ص 74 -فروع کافی، ج 5، ص 496)

2- ابوذر

ابوذر رضی‌الله‌عنه فرمود: «آذوقه و پس‌انداز من در زمان پیغمبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم همیشه یک مَن خرما بوده و تا زنده‌ام از این مقدار زیاده نخواهم کرد.»
عطاء گوید: ابوذر را دیدم لباس کهنه‌ای به تن کرده و نماز می‌خواند، گفتم: ابوذر مگر لباس بهتری نداری؟ گفت: اگر داشتم در برم می‌دیدی.
گفتم: مدّتی تو را با دو جامه می‌دیدم، گفت: به پسر برادرم که محتاج‌تر از خودم بود دادم، گفتم: به خدا تو خود محتاجی؛ سر به آسمان بلند کرده و گفت: «آری بار خدایا به آمرزش تو محتاجم.»
سپس گفت: «مثل‌اینکه دنیا را خیلی مهم گرفته‌ای، این لباس که در تن من می‌بینی. لباس دیگری که مخصوص مسجد است و چند بز برای دوشیدن و نان خورش دارم، چارپایی دارم که آذوقه‌ام را به آن حمل‌ونقل می‌کنم و زنی دارم که مرا از زحمت تهیه غذا آسوده می‌کند؛ چه نعمتی برتر از آن‌که من دارم؟»
به ابوذر گفتند: آیا مِلکی تهیّه نمی‌کنی چنان‌که فلان کس و فلانی تهیه کرده‌اند؟! گفت: «می‌خواهم چه کنم؟ برای این‌که آقا و ارباب شوم؟ هر روزی یک شربت از آب با شیر و هفته‌ای یک پیمانه گندم مرا کفایت می‌کند.»
(پیغمبر صلی‌الله علیه و آله و یاران، ج 1، ص 47 -اعیان الشیعه (جندب)، ص 329 347)

3- به بی‌تقوا نباید اعتماد کرد

«اسماعیل» فرزند بزرگ امام صادق علیه‌السلام مقداری پول نقد داشت، اطلاع پیدا کرد که مردی قریش از اهل مدینه عازم سفر به کشور یمن است، خواست مقداری پول به او بدهد تا اجناس تجارتی یا سوغاتی برایش خریداری کند.
با پدرش امام صادق علیه‌السلام مشورت کرد، حضرت فرمود: «او شراب‌خوار است؟» گفت: «مردم می‌گویند، امّا از کجا معلوم که حرف مردم درست باشد!»
حضرت فرمود: «صلاح نیست به او پول بدهی.»
امّا اسماعیل تمام پول را به آن مرد داد تا برایش از یمن جنس بخرد.
مرد قریشی به مسافرت رفت و تمام پول او را از بین برد. موقع حج حضرت و اسماعیل، هر دو به حج رفتند، اسماعیل در طواف بود که حضرت متوجّه شد که اسماعیل پیوسته از خدا مسألت می‌کند که در مقابل از دست دادن پول‌ها، به او عوض دهد.
حضرت از وسط جمعیّت خود را به اسماعیل رسانید و با دست پشت شانه او را به‌آرامی فشرد و گفت:
«فرزندم، بی‌جهت از خدا چیزی مخواه، تو بر خدا حقّی نداری، نباید به او اعتماد می‌کردی، خود کرده را تدبیر نیست.»
اسماعیل گفت: «مردم می‌گفتند او شراب می‌خورد من که ندیده بودم!» امام فرمود: «گفتار مؤمنین را به‌راستی تلقّی کنید و بر شراب‌خوار اعتماد نکنید و از دادن اموال به نادانان طبق قرآن باید حذر کرد.»
لا تؤتوا السُّفَهاءَ اَمواَلکُم الّتی جَعَلَ الله لَکُم قیاماً (سوره‌ی نساء، آیه‌ی 5) که سفیهی بالاتر از شراب‌خوار سراغ داری؟
بعد فرمود: پیشنهاد شراب‌خوار در ازدواج و وساطت را نباید پذیرفت، در مورد امانت نباید او را امین دانست که اموال را حیف‌ومیل کند و چنین کسی حقّی بر خدا ندارد تا از خدا جبران ضررهای وارده را مطالبه کند.
(با مردم این‌گونه برخورد کنیم، ص 35 -بحارالانوار، ج 4، ص 267)

4- شیخ مرتضی انصاری رحمه‌الله علیه

مرحوم «شیخ مرتضی انصاری رحمه‌الله علیه» با برادر خود از کاشان به مشهد مقدس مسافرت نمود، پس‌ازآن به تهران آمد، در مدرسه‌ی مادر شاه در حجره‌ی یکی از طلاب منزل گرفت.
روزی شیخ به همان محصل مختصر پولی داد تا نان خریداری کند، وقتی برگشت شیخ دید حلوا هم گرفته و بر روی نان گذاشته است.
به او گفت: «پول حلوا را از کجا آوردی؟» گفت: «به‌عنوان قرض گرفتم.» شیخ فقط آنچه از نان، حلوایی نبود برداشت و فرمود: «من یقین ندارم برای اداء قرض زنده باشم.»
روزی همان طلبه پس از سال‌ها به نجف آمده بود و خدمت شیخ عرض کرد: «چه عملی انجام دادید که به این مقام رسیدید و خداوند شما را موفق نمود اینک در رأس حوزه علمیه قرار گرفته‌اید و مرجع همه شیعیان جهان شدید؟»
شیخ فرمود: «چون جرئت نکردم حتی نان زیر حلوا را بخورم، ولی تو با کمال جرئت نان و حلوا را تناول نمودی.»
(داستان‌ها و پندها، ج 4، ص 151 -زندگی و شخصیت شیخ انصاری رحمه‌الله علیه، ص 70)

5- اعتراض عقیل

چون امام علی علیه‌السلام به حکومت رسید به منبر رفتند و ستایش و ثناء خدا کردند بعد فرمود: «به خدا قسم به یک درهم از غنیمت‌های شما دست نرسانم تا آنگاه‌که در مدینه شاخه خرمایی دارم، پس راست بگویید؛ خود را از مال محروم کرده‌ام و به شما عطا می‌کنم.»
در این هنگام عقیل برادر امام به پا خاست و عرض کرد: «قسم به خدا تو مرا و شخص سیاه مدینه را برابر و مساوی قرار دادی!»
امام فرمود: «بنشین، در اینجا غیر تو دیگری نبود که تکلم کند، تو بر آن سیاه چهره چه برتری داری، جز به پیشی گرفتن در اسلام یا به تقوی و اجر و ثواب که این برتری در آخرت است.»
(نمونه معارف، ج 3، ص 171 -وافی، ج 3، ص 60)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 8 سوره‌ی روم می‌فرماید: «آیا در نفْس خود تفکّر نکردند که خدا آسمان‌ها و زمین و هر چه در بین آن‌هاست، همه را به‌حق و معیّن آفریده است؟»

حدیث:

امام علی علیه‌السلام فرمود: «تفکّر انسان را به کار نیک و عمل به آن می‌خواند.»
(جامع السعادات، ج 1، ص 166)

توضیح مختصر:

تفکّر به معنای تأمّل است. فکر حرکتی است ذهنی به‌سوی دانسته‌ها و اندوخته‌های قبلی ذهنی و رسیدن از آن به مطلب و مراد خود. تفکّر سیر باطن است از مبادی به مقاصد. اگر تصّور با تدبّر همراه شود، مطلوب حاصل گردد که عقلاً به آن تفکّر می‌گویند.
ثمره‌ی تفکّر عبارت است از علم که آن سبب دگرگون شدن حالت شده و پس‌ازآن، عمل، تابع حال می‌گردد.
اگر سنگ را بر آهن زنند، آتش از آن جستن کند که پیرامون خود را روشن سازد. فکر آتش گیرانه نور معرفت است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «بر تو باد به اندیشه کردن؛ که به‌راستی آن رهایی از گمراهی و اصلاح‌کننده‌ی کارهاست.»
چون تفکّر طلب بصیرت برای درک مطلوب است، اگر اسباب و ابزار تفکّر، سالم و صحیح باشد، نتایج بهتری به دست آید و اگر ابزار، ناقص و ضعیف باشد، نتیجه‌ی کمتری به بار آید. مثلاً در روایت آمده که در ذات خدا تفکّر نکنید که کافر می‌شوید یعنی سبب حیرت و دهشت و اضطراب می‌شود، وسوسه‌ی نفس امّاره آن را دنبال می‌کند و شک و تردید در ایمان وارد گردد، چراکه نامتناهی را، متناهی می‌خواهد تصوّر کند که راه بر آن، بسته است.

1- ربیعه

«رببعه بن کعب» گوید: روزی حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله و سلّم به من فرمود: «یا ربیعه هفت سال مرا خدمت می‌نمایی آیا حاجتی از من نمی‌خواهی تا برآورده کنم؟»
عرض کردم: یا رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله و سلّم مرا مهلت بده تا فکری دراین‌باره کنم. گوید: چون روز دیگر بر حضرت وارد شدم، فرمود: «ای ربیعه حاجت خود را بیان کن!» گفتم: از خدا مسألت فرما تا مرا با تو داخل بهشت نماید!
چون پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم این خواهش مرا شنید، فرمود: «این سؤال را چه کسی به تو تعلیم نموده است؟» عرض کردم کسی مرا تعلیم ننمود است، لیکن با خود فکر نمودم که اگر تقاضای مال بسیار کنم، آخر آن زوال پذیرد. اگر عمر طولانی و اولاد زیاد سؤال کنم عاقبت مرگ است، پس با این تفکّر و اندیشه از شما این تقاضا را کردم. پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم ساعتی سر مبارک را به زیر انداخته و متفکّر بودند، پس سر برداشته و فرمود: «این مطلب را از خداوند مسألت می‌نمایم، لکن تو هم مرا به زیاد سجده کردن اعانت کن.»
(خزینه الجواهر، ص 345 -دعوات راوندی)

2- فکر قبل از عمل

یکی از یاران پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم به آن حضرت عرض کرد: «من همیشه در معامله و داد و ستد، دچار ضرر و زیان می‌شوم، مکر و حیله خریدار یا فروشنده، مانند جادو مرا مغبون می‌کند.»
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «در آن معامله که از گول خوردن در آن می‌ترسی، با کسی که معامله می‌کنی تا سه روز حق بر هم زدن معامله را شرط کن که اگر ضرر کردی بتوانی مال خود را پس بگیری؛ و هنگام معامله صابر و بردبار باش.»
بدان که تأمّل و بردباری از خداست و عجله و شتاب‌زدگی از شیطان است. تو می‌توانی از سگ این پند را بیاموزی، هر کاری که برای تو پیش آمد، آن را استشمام کن (در جوانب خوب و بد آن اندیشه و تفکّر کن و بدون مقدمه وارد نشو.) همان‌طور که اگر لقمه نانی جلوی سگ بیندازی فوراً آن را نمی‌خورد بلکه اوّل آن را بو می‌کند، وقتی تشخیص داد که مناسب است، می‌خورد؛ تو با این عقل و خرد، از سگ کمتر نیستی، پس قبل از کار فکر و تأمّل کن.
(روایت‌ها و حکایت‌ها، ص 195 -داستان‌های مثنوی، ج 2، ص 125)

3- انواع تفکّر

مقداد از یاران باوفای علی علیه‌السلام گوید: نزد «ابوهریره» رفتم، شنیدم می‌گفت: پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فکر کردن یک ساعت بهتر از یک سال عبادت است.»
نزد «ابن عبّاس» رفتم، شنیدم گفت: پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فکر کردن یک ساعت بهتر از هفت سال عبادت است.»
نزد یکی دیگر از اصحاب رفتم؛ شنیدم از قول پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم می‌گفت: «فکر کردن یک ساعت بهتر از هفتادسال عبادت است.»
تعجّب کردم که هر کس به خلاف دیگری نقل می‌کند؛ نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم رفتم و هر سه قول را نقل کردم.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: همه آن سه نفر راست می‌گویند، سپس (برای روشن شدن مطلب) آن سه نفر را خواست و آن‌ها حاضر شدند، من هم بودم.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم به ابوهریره فرمود: تو چگونه فکر می‌کنی؟ عرض کرد: طبق آنچه خداوند در قرآن فرموده: «صاحبان خِرد، در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند.» (سوره‌ی آل‌عمران، آیه‌ی 191) من هم درباره‌ی اسرار آسمان‌ها و زمین می‌اندیشم. پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فکر کردن یک ساعت تو بهتر از یک سال عبادت است.»
سپس به ابن عبّاس فرمود: تو چگونه فکر می‌کنی؟ او در پاسخ گفت: «من درباره مرگ و وحشت روز قیامت می‌اندیشم.» پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فکر کردن یک سال تو بهتر از هفت سال عبادت است.»
بعد به آن صحابه فرمود: تو چگونه می‌اندیشی؟ او در پاسخ عرض کرد: «من درباره‌ی آتش جهنّم و وحشت و سختی آن می‌اندیشم.» پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «فکر کردن یک ساعت تو بهتر از هفتادسال عبادت است.»
به‌این‌ترتیب، مسئله اختلاف در انواع تفکّر و اندیشه حل گشت و روشن شد که پاداش فکر کردن بستگی به نیّت‌ها دارد.
(داستان‌ها و پندها، ج 5، ص 87 -تفسیر روح البیان، ج 80، ص 440)

4- فکر ریاست

«سعدی» گوید: یکی از دوستان که از رنج روزگار خاطری پریشان داشت نزدم آمد و از درآمد اندک و عیال بسیار و فقر گله کرد و گفت: قصد دارم برای حفظ آبرو به شهر دیگری بروم تا کسی از نیک و بدکار من باخبر نشود.
بعد گفت: «تو می‌دانی که در علم حسابداری اطلاعاتی دارم، اکنون نزد شما آمده‌ام تا از مقام ارجمند شما کاری در دستگاه دولتی برایم معین شود و باقی‌مانده‌ی عمر را با خاطری آسوده بگذرانم و از شما تشکّر کنم!»
به او گفتم: ای برادر! کارمند حسابداری شدن برای پادشاه دو بختی است، از یک‌سو امیدوارکننده است و از سوی دیگر ترس دارد و به خاطر امیدی خود را در معرض ترس قرار نده.
دوستم گفت: «مناسب حال من سخن نگفتی و جواب مرا درست ندادی.» من گفتم: تو قطعاً دارای دانش و تقوا و امانت‌داری هستی ولی حسودان عیب‌جو در کمین هستند، مصلحت آن است که زندگی را با قناعت بگذرانی و ریاست را ترک کنی.
دیدم از پندم آزرده‌خاطر شد ناچار او را نزد صاحب دیوان (وزیر دارایی) که سابقه‌ی آشنایی داشتم بردم و وضع حال او را گفتم. او دوستم را سرپرست به کار سبکی گماشت.
زمانی گذشت، او را مردی خوش‌اخلاق و باتدبیر یافتند و درجات او را بالا بردند.
مدّتی گذشت، اتفاقاً با کاروانی از یاران به‌سوی مکه سفر کردم. موقع بازگشت در دو منزلی وطنم همین دوستم را دیدم به پیشواز من آمد با ظاهری پریشان و به شکل فقیران بود!
پرسیدم: چرا چنین شده‌ای؟ گفت: «همان‌گونه که تو گفتی طایفه‌ای بر من حسد بردند و به خیانت متهم کردند؛ شاه بدون تحقیق مرا زندان کرد و آزار داد تا خبر آمدن حاجیان رسید مرا از زندان آزاد کردند؛ کارم به‌جایی رسیده که شاه حتی ارث پدری مرا هم مصادره کرد.»
سعدی گوید: «به او گفتم: قبلاً تو را نصیحت کردم که کار برای شاهان مانند سفر دریا، هم خطرناک است و هم سودمند، یا گنج برگیری و یا در طلسم بمیری، ولی نصیحت مرا نپذیرفتی.»
(حکایت‌های گلستان، ص 65)

5- مُلک ری یا کشتن امام علیه‌السلام (بحارالانوار، ج 44، ص 305)

بعدازآن که «یزید» به استاندار خویش «عبیدالله بن زیاد» دستور داد که اگر حسین علیه‌السلام بیعت نکرد با او جنگ کن.
«عمربن سعد» قبل از واقعه‌ی کربلا از طرف عبیدالله مأمور شد تا فرماندار ایالت ری شود. امّا قبل از رفتن، عبیدالله نامه‌ای برای عمر بن سعد نوشت که: «امام حسین علیه‌السلام به عراق آمد باید به عراق بروی و با او بجنگی و او را از بین ببری، بعد به‌جانب ری سفر کن.»
عمر بن سعد نزد عبیدالله آمد و گفت: «ای امیر مرا از این کار عفو نما!» عبیدالله گفت: «تو را عفو می‌کنم ولی فرمانداری ملک ری را از تو می‌گیرم.»
(المناقب، جلد 98،4)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 49 سوره‌ی هود می‌فرماید: «این‌ها از خبرهای غیب است که به تو (ای پیامبر) وحی می‌کنیم، نه تو و نه قومت این‌ها را پیش‌ازاین نمی‌دانستید.»

حدیث:

امام زین‌العابدین علیه‌السلام فرمود: «اگر مردم خاصیت فراگرفتن علم را بدانند، اگرچه به ریختن خون و فرورفتن در امواج دریا باشد، هرآینه فرامی‌گرفتند.»
(اصول کافی، ج 1، ص 27)

توضیح مختصر:

خداوند وقتی انسان را آفرید، انسان هیچ‌چیز نمی‌دانست. پس بعد از خلقت اوّلین نفر، به‌وسیله‌ی وحی و فرشته و الهام، او را بر آنچه نمی‌دانست تعلیم داد و دانایش کرد. چون او دانای مطلق است و مخلوقاتش را از نیستی به هستی آورده، پس او را به‌اندازه‌ی خودش تعلیم می‌دهد.
این‌که عدّه‌ای دچار انحراف علمی می‌شوند، چون در به‌کارگیری صواب از هادیان الهی نبوده بلکه علومی بوده که یا متعلّمین، خود انحراف فکری داشتند و یا در خود علم، دستبرد زده شده بود و غبار جهل، ظریف، آن را گرفته بود.
تعلیم علوم مادی و دنیایی، فرع و عَرَضی بوده و هر روز قابل‌تغییر و تحوّل است امّا علوم الهی و معنوی و اخلاقی، مسائلی هستند که نیاز مبرم انسان‌ها به آن‌هاست و جزء اصول‌اند.
توحید شناسی و معرفت نفس، از اصلی‌ترین مسائلی هستند که آموختنش ضروری است.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم کارش تعلیم کتاب خدا و تعلیم هدایتی نسبت به متعلّمین بود. چه‌بسا مسائلی که به خواندن صرف، جواب گرفته نشده و نمی‌توان شبهات را برطرف کرد.
امّا در آموختن به‌وسیله‌ی معلّم خبیر، این معلّم، ذهن شاگرد را می‌خواند و طوری بیان می‌کند که تفهیمش شود لذا گروَندگان و مخاطبین پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم، در وهله‌ی اول، کسانی بودند که فرامی‌گرفتند، می‌آموختند و تفهیم می‌شدند و بقیّه چون ادراک عقلی و فکری‌شان ضعیف بود، نمی‌آموختند و ایمان نمی‌آوردند.

1- تمسخر به طالبان دانش

زکریا بن یحیی ساجد گوید: «روزی در یکی از کوچه‌های بصره، به طرف منزل یکی از محدّثین می‌رفتیم. شخصی شوخ‌طبع همراه ما بود و باحالت تمسخر می‌گفت: پاهای خود را روی بال‌های ملائکه بردارید! و منظورش طعن به دانش آموزان بود. چیزی نگذشت که دو پایش خشک شد.»
داوود سجستانی گفت: «یکی از دانش آموزان بی پرا بود. وقتی این حدیث پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم را شنید که ملائکه بال‌های خود را برای طالب علم می‌گسترانند، پس دو میخ از آهن در کفشش نهاد و می‌گفت: «می‌خواهم بال‌های ملائکه را با این میخ‌ها سوراخ نمایم.»
پس بیماری آکله در پایش پدید آمد بعد، پاها و سایر بدنش شل گشت.»
(لئالی الاخبار، ج 2، ص 250 -منیة المرید شهید ثانی رحمه‌الله علیه)

2- یادگیری افضل از دعا کردن

روزی پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم به مسجد آمدند و دو دسته را مشاهده کردند. گروه اول درباره‌ی تفقّه در مسائل دین مشغول بودند و گروه دوّم، مجلس دعا بود و خدا را می‌خواندند و از او طلب و سؤال می‌کردند.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هر دو مجلس نزدم خیر است؛ امّا آن گروه که دانش را تعلیم می‌دهند و نادانان را می‌آموزند، برترند؛ زیرا که من برای آموختن علم (دین) مبعوث شدم.» و سپس با آن گروه نشست.
(لئالی الاخبار، ج 2، ص 250 -منیة المرید شهید ثانی رحمه‌الله علیه)

3- کتاب در هم زنی

شاگردی برای طلب علم، نزد مولانا مجدالدین درس می‌خواند اما فهم مطالب نمی‌کرد. استاد را شرم می‌آمد که او را از درس خواندن منع کند. روزی استاد کتاب بگشود تا این دانش‌آموز بخواند. چنین نوشته بود: «گفت بهزین حکیم» او چنین خواند: «گفت به زین چکنم!» استاد مجد الدّین برنجید و گفت:
«به زین، آن کنی که کتاب در هم زنی و بیهوده دردِ سرِ ما و خود ندهی.»
(نوادر راغب اصفهانی، ص 15 -رساله‌ی دلگشا، ص 77)

4- میثاق بر جهّال نگرفت

مردی پیش زُهری آمد تا از معلومات او استفاده کند، زُهری چیزی بیان نمی‌کرد. مرد گفت: «خداوند از جهّال، میثاق و پیمان نگرفت که تعلیم نماید، بلکه از علماء میثاق گرفت که دانش را تعلیم دهند.»
خداوند در سوره‌ی آل‌عمران، آیه‌ی 187 فرمود: «خدای تعالی از کسانی که کتاب آسمانی به آن‌ها داده شد، پیمان گرفت که حتماً آن را برای مردم آشکار سازید و کتمان نکنید ولی آن‌ها آن را پشت سر افکندند و به بهای کمی فروختند.»
شخصی به خانه دانشمندی آمد و گفت: «ازآنچه خدا تو را عطا کرده، مرا عطا کن.» او پولی به وی داد. طالب دانش گفت: «من برای عطای پول نیامدم، بلکه به‌قصد آموختن و هدایت آمدم.»
(نوادر، ص 14)

5- مزد تعلیم‌دهنده

زنی نزد حضرت زهرا علیها السّلام آمد و عرض کرد: «من مادری ناتوان دارم که پرسش‌هایی در امر نمازش دارد. مرا فرستاده که از شما بپرسم.» حضرت فرمودند: «سؤال کن!» آن زن ده مرتبه سؤال کرد و حضرت زهرا علیها السّلام جواب دادند. آن زن از بسیار سؤال کردن شرمنده گشت و عرض کرد:
«بر شما دشوار نیست ای دختر پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم؟!» ایشان فرمودند: «پرسش کن ازآنچه که می‌خواهی. آیا مزدوری که صد هزار دینار در روز بگیرد و بار سنگینی را بالای بام ببرد، بر او دشواری دارد؟» عرض کرد: «نه!» فرمود: «من برای هر مسئله‌ای، بیش از پر نمودن مابین زمین و آسمان از لؤلؤ، مزد می‌برم و بر من سنگینی ندارد. در قیامت تعلیم‌دهندگان به‌اندازه‌ی دانش و کوشش آن‌ها در هدایت بندگان خدا و به‌اندازه تمامشان خلعت داده می‌شوند.»
(نمونه معارف، ج 3، ص 78 لئالی الاخبار)