بایگانی ماه فوریه, 2016

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 15 سوره‌ی طه می‌فرماید: «هر نفْسی به آنچه سعی کرده پاداش را در قیامت می‌دهیم.»

حدیث:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «خوشا به حال بنده‌ای که با نفس و هوای آن مجاهدت کند.» (سفینه البحار، ج 2، ص 603)

توضیح مختصر:

آنچه عنوان نفس می‌گیرد در مقابل عقل است که جنبه‌ی شیطنت و امّارگی دارد. لذا جنود جهل، همان قوای نفس شیطانی است که امر به بدی می‌کند. او همان است که اگر مانع، مفقود باشد و مقتضی موجود، کارِ فرعونی و نمرودی می‌کند، عالَم را به آتش می‌کشاند و هزاران نفر را از بین می‌برد. اگر نفس، تهذیب شود و اصلاح گردد، مرتبه‌اش از ملائک بالاتر رود، از مقرّبان گردد، صدها کرامت از او صادر شود و …
مشکلِ کار عمومِ مردم، اسیرِ هوای نفس بودن است که هرروز و ساعت، در کار خدعه و فریب صاحبش است. بیچاره این‌چنین آدمی با غلبه‌ی هوای نفس و ملکه شدن رذایل، دیگر وقتِ خودسازی ندارد و با این وضعیت وارد قبر و برزخ و قیامت می‌شود.
اقتضای نفس امّاره، مخالفت با اوامر الهی است، چون ترکِ اوامر، باعث سختی شده و انجام محرّمات سبب آمدن لذّات می‌گردد، طبیعتاً از بند حدود و حقوق خارج می‌شود. البته حق‌تعالی اعمال طاقت‌فرسا را حکم نکرده بلکه به‌اندازه‌ی وُسع و قدرت، بیان داشته؛ اگر شخص از زیرِ بار آن در می‌رود، سستی و ضعف است که گریبان گیرش شده و الّا حکمت در اوامر و نواهی، به نفع انسان است نه به ضرر او. این رازی است واقعی که اولیای الهی به آن رسیده‌اند.

1- اژدهای نفس

در تاریخ آمده: یک نفر مارگیر بود و معرکه‌گیری می‌کرد. او به کوهستان رفت تا ماری بگیرد و به بغداد بیاورد و به مردم نشان بدهد تا پولی دربیاورد.
فصل زمستان بود و پس از تحمل رنج‌ها، اژدهای بسیار بزرگی در کوهی پیدا کرد، چون هوا سرد بود اژدها افسرده و بی‌حرکت بود و او با زحمت آن را به‌طرف شهر بغداد می‌برد و داد می‌زد مردم بیایید ببینید چه اژدهایی را شکار کرده‌ام!
مردم کنار شهر دجله جمع شدند و صدها نفر اجتماع کردند و منتظر بودند تا این اژدها را ببینند.
هوا گرم شده بود و جمعیت زیاد شده بودند. اژدها بر اثر آفتاب قدرت گرفت، وقتی مارگیر از کیسه آن را بیرون آورد، ناگهان دیدند اژدها جنبید و به‌طرف مارگیر جهید و او را هلاک کرد و از بین برد؛ و مردم هم از ترس فرار کردند.
ای برادر غافل مباش که نفس تو همان اژدهاست (نفست اژدرهاست او کِی مرده است؟ از غم بی آلتی افسرده است) که اگر قدرت یابد، تاروپود زندگی تو را درهم می‌نوردد. تو مپندار که بدون سرکوبی و مقاومت در برابر خواسته‌های نفس، او را با تمام احترام زیر سلطه‌ی خود نگهداری، مگر هر آدم زبونی می‌تواند به تسلّط بر نفس حیوانی خود دست یابد؟! (داستان‌های مثنوی 2/73)

2- آب‌لیموی شیراز

مرحوم شیخ عبدالحسین خوانساری گفت: در کربلا عطاری بود مشهور و معروف، مریض شد و جمیع اجناس دکان و اثاث منزل خود را به جهت معالجه فروخت امّا اثر نکرد؛ و جمیع اطباء اظهار ناامیدی از او کردند.
گفت: یک روز به عیادتش رفتم و بسیار بدحال بوده و به پسرش می‌گفت: «اسباب منزل را به بازار ببر و بفروش و پولش را بیاور برای خانه مصرف کنید تا به خوب شدن یا مُردن راحت شوم!»
گفتم: این چه حرفی است می‌زنی؟! دیدم آهی کشید و گفت: من سرمایه زیادی داشتم و جهت پول‌دار شدن من این بود که یک سالی مرضی در کربلا شایع شد که علاج آن را دکترها منحصر به آب‌لیموی شیراز دانستند، آب‌لیمو گران و کمیاب شد.
نفسم به من گفت: قدری آب‌لیمو داری چیز دیگر ممزوج به او کن و بوی آب‌لیمو از آن فهمیده می‌شد او را به قیمت آب‌لیمو خالص بفروش تا پول‌دار شوی.
همین کار را کردم و آب‌لیمو در کربلا منحصر به دکان من شد و سرمایه زیادی از این مال مغشوش به دست آوردم تا جایی که در صنف خودم مشهور شدم به «پدر پول‌های هزار هزاری».
مدتی نگذشت که به این مرض مبتلا شدم، هر چه داشتم فروختم برای معالجه فایده‌ای نکرده است، فقط همین آخرین متاع بود که گفتم این را بفروشند یا خوب می‌شوم یا می‌میرم و از این مرض خلاص می‌شوم. (منتخب التواریخ، ص 813-دارالسلام عراقی)

3- بهترین و بدترین

حضرت لقمان که معاصر حضرت داوود بود، در ابتدای کارش بنده‌ی یکی از ممالک بنی‌اسرائیل بود. روزی مالکش آن جناب را به ذبح گوسفندی امر کرد و گفت: بهترین اعضایش را برایم بیاور.
لقمان گوسفندی کشت و دل و زبانش را به نزد خواجه و مالک خود آورد. پس از چند روز دیگر خواجه‌اش گفت: گوسفندی ذبح کن و بدترین اجزایش را بیاور.
لقمان گوسفندی کشت و باز زبان و دل آن را برای خواجه آورد. خواجه گفت: «به‌حسب ظاهر این دو، نقیض یکدیگرند!» لقمان فرمود: «اگر دل و زبان با یکدیگر موافقت کنند بهترین اعضا هستند، اگر مخالفت کنند بدترین اجزاست.» خواجه را این سخن، پسندیده افتاد و او را از بندگی آزاد کرد. (طرائق الحقایق 1/336)

4- ابوخیثمه

مالک بن قیس مشهور به ابوخیثمه از یاران رسول خدا صلی‌الله علیه و آله بود و در بسیاری از جنگ‌ها شرکت داشت. او و چند نفر دیگر، از رفتن به جنگ تبوک خودداری کردند. بعد از ده روز از حرکت رسول خدا صلی‌الله علیه و آله به‌سوی تبوک، در ظهر گرمای شدید تابستان، از بیرون به خانه آمد و در میان باغی که داشت برای دو همسر خود سایبانی ساخته بود. آنان کوزه آب خنک آماده و غذا مطبوعی تهیه و دیوارهای سایبان را آب پاشیده تا هوای داخل آن خنک باشد و منتظر همسرشان بودند. وقتی ابوخیثمه نظری به زنان و آب سرد و غذا و همسران زیبا در آسایش انداخت به یاد رسول خدا صلی‌الله علیه و آله افتاد و نفسش به او گفت: رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در گرما و سختی، من در راحتی و آسایش روا نبود، بعد گفت: منافق در دین شک می‌کند ولی نفسم به همان جهتی که دین توجه می‌کند روی می‌آورد.
وسایل سفر را برایش آماده و با شتری به‌سوی جنگ تبوک رهسپار شد در راه با عمیربن وهب رفیق شد، وقتی نزدیک اردو و خیمه‌ی پیامبر رسید به عمیر گفت: «من تخلف از همراهی پیامبر کرده‌ام بگذار تنها برای عذرخواهی بروم.»
شخصی به پیامبر عرض کرد: «کسی از راه می‌رسد!» پیامبر فرمود: «خدا کند ابوخیثمه باشد.» چون نزدیک شد و شتر را خوابانید شرفیاب حضور پیامبر شد و فرمود: از تو همین انتظار را داشتم؛ و او داستان حرکت و حدیث نفس خود به عرض پیامبر رسانید؛ و پیامبر درباره‌اش دعا فرمود. (پیغمبر و یاران 5/210- سیره ابن هشام 4/163)

5- نفس مستعد

هرکسی استعداد و قابلیت ندارد تا به ترقیات عالیه برسد و توفیقات ربّانی شامل حال او شود.
ابوحمزه ثمالی از کسانی بود که این آمادگی در او بود و موردتوجه چهار امام معصوم قرار گرفت تا جایی که امام صادق علیه‌السلام او را دید، (رجال کشی، ص 32) فرمود: «هر وقت تو را می‌بینم در خود احساس آرامش و راحتی می‌کنم.»
از بس نفس او پاک بود بیشتر اوقات خود را در مسجد کوفه می‌گذرانید و به عبادت مشغول بود.
ابوحمزه گوید: روزی جلوی ستون هفتم مسجد کوفه نشسته بودم که از درب «کِنده» مردی وارد شد که زیباتر و خوشبوتر و خوش‌لباس‌تر از او ندیده بودم، عمامه‌ای بر سر و پیراهنی با نیم‌تنه بر تن داشت لیکن عبا نداشت، کفش‌های عربی را از پای درآورد، در کنار ستون هفتم به نماز ایستاد.
چنان تکبیره‌الاحرام گفت که موی بر بدنم سیخ شد و شیفته لهجه‌ی پاک و دلربای او گردیدم. نزدیک رفتم تا سخنانش را بشنوم. دعایی خواند و چهار رکعت نماز به‌جای آورد، پس از اتمام نماز برخاست و از مسجد خارج شد.
من به دنبال او حرکت نمودم تا به کنار کوفه رسید، دیدم غلامی شتری را آماده دارد. از او پرسیدم این آقا کیست؟ گفت: از سیمای او نشناختی؟ او علی بن الحسین زین‌العابدین است. چون امام را شناخت خود را به پای امام انداخت و شروع به بوسیدن پای مبارک امام نمود.
امام با دست مبارک او را بلند کرد و فرمود: «چنین مکن که سجده غیر خدا را نشاید.»
بعد ابوحمزه از اصحاب خاص امام سجاد علیه‌السلام شد و امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهم السّلام را درک و از فیوضات آن‌ها استفاده کرد تا جایی که امام رضا علیه‌السلام فرمود: «ابوحمزه، لقمان زمان خود بود، زیرا که چهار نفر از ما را خدمت کرده (و استفاده برده) بود.» (شاگردان مکتب ائمه،1/100)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 6 سوره‌ی فتح می‌فرماید: «[بدگمانان به خدا که بر خداوند خشم گیرند] خداوند بر آنان غضب کرده و از رحمت خود دورشان ساخته و جهنّم را برای آنان آماده کرده».

حدیث:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «کسی که بر غضب خود، مالک نباشد، بر عقلش هم مالک نخواهد بود.» (اصول کافی،2/231)

توضیح مختصر:

خشم مراتبی دارد و اگر مبنای دینی و الهی داشته باشد ممدوح است و اگر بر مبنای نفس و قدرت گرفتن قوّهی غضبیه باشد قابل نکوهش است. در این صورت، ضربانِ قلب صنوبری به شدّت می‌زند و چشم و گونه و پیشانی، تغییر رنگ و حال می‌دهند درحالی‌که مبنایی شیطانی دارد. وقتی این خشم، سرعت می‌گیرد همه‌چیز از او برمی‌آید از کشتن، غارت، فساد و … درواقع نمی‌تواند مالک خشم خود شود یعنی نمی‌تواند نفس را حبس کند لذا در تندروی می‌افتد و از دست و زبان و پا، هرچه برآید اِعمال می‌کند. خداوند به بنی‌اسرائیل می‌فرماید: «یکدیگر را می‌کشید و گروهی از خودتان را از دیارشان بیرون می‌رانید و به گناه و تجاوز بر ضدّ آنان، به یکدیگر کمک می‌کنید.» (بقره:85) «پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند.» (بقره:90) پس کار خشم بر هم‌کیش، سبب می‌شود که خداوند خشمی علاوه بر خشم پیشین کند.
خداوند به خاطر مخالفت اهل کتاب با پیامبر و قرآن و مسلمانان فرمود: «آنان به خشمی از خدا گرفتار آمدند و مُهر بینوایی بر آنان زده شد. این بدان سبب بود که به آیات خدا کفر می‌ورزیدند و پیامبران را به‌ناحق می‌کشتند.» (آل‌عمران:112)
پس اسباب خشم که فراهم آمد، عقوبت آن در کوتاه‌مدت یا درازمدت می‌آید. اینان چه بدبخت و گمراه‌اند که از بدترین رذایل، خشم است و مورد کیفر بزرگ و سخت قرار می‌گیرند.

1- جامع خیر

امام باقر علیه‌السلام فرمود: مردی بیابانی به خدمت پیامبر صلی‌الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «من در بیابان زندگی می‌کنم، چیزی مرا بیاموز که جامع همه‌ی سخنان باشد.»
فرمود: «تو را امر می‌کنم که خشمگین مشو!»
آن مرد سه بار این سؤال را تکرار کرد و پیامبر صلی‌الله علیه و آله همان جواب را داد. پس به نفْس خود مراجعه کرد و گفت: «از پیامبر صلی‌الله علیه و آله دیگر چیزی نمی‌پرسم و پیامبر صلی‌الله علیه و آله مرا جز خیر امر ننموده است.»
بعد امام علیه‌السلام فرمود: «چه چیزی از خشم سخت‌تر می‌باشد؟ همانا شخص، غضبناک می‌شود و نفس را که خدا محترم شمرده، به قتل می‌رساند و زن پاک‌دامن را، نسبت زنا می‌دهد.» (الکافی، باب الغضب،2/229)

2- شیطان

از ذوالقرنین نقل شده که وی فرشته‌ای از فرشتگان را ملاقات کرد و گفت: «به من دانشی بیاموز که به ایمان و یقین من افزون شود.»
فرشته گفت: «خشمگین مشو! زیرا بهترین زمانی که شیطان بر فرزند آدم مسلط می‌شود، هنگام خشم اوست؛ بنابراین خشم خود را فرو خور و با آرامش آن را متوقف ساز و از شتاب بپرهیز؛ زیرا هرگاه شتاب کنی، بهره‌ات را از دست می‌دهی.» (راه روشن،5/403)

3- هم‌ردیف

یکی از انبیای الهی، به اطرافیان خود فرمود: «هرکس به من قول بدهد که خشمگین نشود، من تضمین می‌کنم که او در بهشت، هم‌ردیف من باشد و پس از من در دنیا جانشینم شود.»
جوانی برخاست و گفت: «من قول می‌دهم عصبانی نشوم.» بار دوم آن پیامبر علیه‌السلام حرفش را تکرار کرد و باز همان جوان پاسخ مثبت داد، بعد از فوت آن پیامبر، آن جوان جانشین او شد و نام او ذوالکفل بود، ازاین‌جهت که متکفل شد غضب نکند و به قول خود وفا کرد. (شنیدنی‌های تاریخ، ص 305)

4- شیطانت

روزی عایشه از موضوعی خشمگین شد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله به او فرمود: «تو را چه می‌شود که شیطانت به سراغت آمده؟» عایشه گفت: «آیا شما شیطان ندارید؟» فرمود: «من هم شیطان دارم ولی از خدا خواسته‌ام و خداوند مرا بر او مسلط کرده و او را تسلیم من نموده است.» [و نمی‌تواند در من اثر بگذارد.] (شنیدنی‌های تاریخ، ص 307)

5- پاره‌ی آتش

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: پاره‌ی آتشی است که در دل برافروخته می‌شود. مگر نمی‌بینی که [شخص خشمناک] رگ‌های گردنش باد می‌کند و چشمش سرخ می‌شود؟!
پس هرگاه یکی از شما در خود احساس خشم کرد، درصورتی‌که ایستاده است، بنشیند و اگر نشسته است، باید بخوابد و اگر خشم برطرف نشد، باید با آب سرد وضو بگیرد و غسل کند [خود را بشوید] زیرا آتش را جز آب خاموش نمی‌کند. (راه روشن،5/423)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 45 سوره‌ی عنکبوت می‌فرماید: «همانا نماز انسان را از فحشاء و کارهای ناپسند بازمی‌دارد».

حدیث:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «هر کس دو رکعت نماز بخواند و در آن از امور دنیا چیزی در فکرش نیاید همه‌ی گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود.» (جامع السعادات،3/327)

توضیح مختصر:

نماز، نور چشم مؤمن است و نمازگزار باید مراعات بعضی مسائل مربوطه‌ی آن را بکند تا نماز، کامل و تامّ شود. نماز را به‌وقت خواندن، بسیار سفارش شده است. از آن طرف، قبل از نماز، از هر کاری که نقش‌بندی باشد مانند دیدن فیلم و تلویزیون یا کارهای اشتغال‌زا باید دوری شود؛ چراکه در نماز، این‌ها خطور می‌کنند و مراقبت را از بین می‌برد.
از طرف دیگر، بعضی مسائل در وسط نماز به سراغ مُصلّی می‌آید مانند انگشت در دماغ کردن، با ریش بازی نمودن، موبایل را روشن نگه‌داشتن تا شخصِ زنگ زننده بداند او دارد نماز می‌خواند. به‌هرحال، مصلّی باید حالت حضور داشته باشد و از مراقبه بهره ببرد.
بعد از شناخت خداوند، از اعمالی که انسان را به خداوند نزدیک می‌کند نماز است. لذا از آن تعبیر به عمود خیمه شده است. اگر عمود، محکم و استوار باشد ریسمان‌ها، میخ‌ها و چادر خیمه نیز ثابت و برقرار خواهند بود. اگر عمود شکسته شود، ریسمان‌ها، میخ‌ها و چادر سودی ندارند. (اسرار الصلوه، ص 2)
نمازگزار باید بداند نماز، نوعی شستشو است که پنج بار در شبانه‌روز، چرک گناهان را می‌شوید و از بین می‌برد.
نمازِ کامل، مانع عذاب و کیفر می‌شود و اسباب تقرّبِ نمازگزار را به‌حق تعالی، فراهم می‌آورد.

1- نماز از ترس

عرب بیابانی به مسجد پیامبر آمد و حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در مسجد حاضر بودند. عرب نمازی با سرعت و عجله خواند و مراعات هیچ‌گونه آداب از قرائت و ارکان و واجبات را ننمود.
بعدازآنکه خواست از مسجد بیرون رود، حضرت امیر علیه‌السلام او را صدا زدند که بیا نماز را دوباره از روی تأنّی و با آداب بخوان که این نماز را خواندی درست نبود. عرب از ترس نعلین (در کتاب لئالی الاخبار 4/62 تازیانه بجای نعلین آمده است.) حضرت، نمازی با آداب و با تأنّی خواند و مراعات قرائت و ترتیل و خضوع را نمود. بعد از تمام شدن نماز، امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «ای عرب، این نماز که خواندی بهتر از نماز اولی نبود؟»
گفت: «به خدای قسم درست فرمودی یا امیرالمؤمنین، زیرا که نماز اول از ترس خدا بود و نماز دوم از ترس نعلین شما بود (حضرت خندید).» (لطائف الطوائف، ص 139)

2- تیر در پای

به پای حضرت علی علیه‌السلام تیری اصابت کرده بود و امکان خروج آن به خاطر شدت درد وجود نداشت. فاطمه‌ی زهرا علیها السلام به اصحاب فرمود: «آن تیر را در هنگام نماز از پای او بیرون آورید، زیرا در نماز متوجه غیر حق نخواهد شد.» پس چنان کردند و تیر را در حال نماز از پای او خارج کردند. (شنیدنی‌های تاریخ، ص 13 -محجه البیضاء 1/397)
و در خبر دیگر وارد شده که در جنگ صفین تیری بر ران مقدسش وارد شد هر چه کردند در موقعیت عادی خارج نمایند نتوانستند.
خدمت امام حسن علیه‌السلام جریان را عرض کردند، فرمود: «صبر کنید تا پدرم به نماز بایستد، زیرا در آن حال چنان از خود بی خود می‌شود که به چیز دیگر توجه نمی‌کند.» در حال نماز که امیرالمؤمنین غرق در حق بود تیر را از پای خارج کردند؛ بعد از نماز متوجه شد خون از پای مقدسش جاری است، پرسید: چه شد؟ عرض کردند: «تیر را در حال نماز از پای شما بیرون کشیدیم.» (داستان‌ها و پندها 4/147-انوار نعمانیه، ص 342)
خوانندگان استبعاد نکنند (مگر نخوانده‌اید که زنان مصر وقتی جمال یوسف را دیدند با چاقو به‌جای پوست کردن ترنج، انگشتان خود را بریدند وَقَطَّعنَ أیدِیَهُنَّ. یوسف:31) که چطور ممکن است! مگر نشنیده‌اید، ابودرداء شبی به دنبال حضرت در کنار دیوار بنی نجار رفت، نماز و دعا امیرالمؤمنین را نگاه می‌کند متوجه می‌شود دیگر صدای امام نمی‌آید. می‌آید کنار بدن حضرت، می‌بیند مانند چوب خشک افتاده و دارای حرکتی نیست.
به خانه حضرت زهرا رفته جریان را عرض می‌کند، حضرت می‌فرماید: این حال غشوه ای است که از خشیت حق به او دست می‌دهد! برو کمی آب به صورت او بپاش، به هوش می‌آید. او می‌رود و این کار را انجام می‌دهد و امام به هوش می‌آید. (لئالی الاخبار، ص 4/36)
حالاتی که پیامبر و امام نسبت به حق‌تعالی پیدا می‌کنند (فناء فی الله) تجرد برای آنان ایجاد می‌شود، دیگر به جسم در آن مقام توجهی نباشد بلکه آن روح است که اتصال (بین عبد و معبود) پیدا می‌کند؛ که سخن دراین‌باره زیاد است و جای تفصیلش اینجا نیست.

3- نماز جماعت

شبی امیرالمؤمنین علیه‌السلام تا موقع طلوع فجر (اذان صبح) مشغول عبادت و راز و نیاز بود. پس از اذان، نماز صبح را در خانه خواند و از خستگی و بی‌خوابی شب نتوانست به نماز جماعت حاضر شود.
پیامبر وقت نماز صبح، امیرالمؤمنین علیه‌السلام را مشاهده نکردند، بعد از نماز نزد دخترش فاطمه زهرا علیها السلام آمد و فرمود: «چرا پسرعمویت نماز جماعت صبح نیامد؟» حضرت زهرا علیها السلام عرض کرد: «دیشب مشغول عبادت بوده و بی‌خوابی کشیده بود!»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «آن ثوابی که در نماز صبح به او می‌دادند بهتر از قیام تمام نمازهایی بود که شب می‌خواند.»
امیرالمؤمنین علیه‌السلام صدای پیامبر را شنید و نزدیک آمد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «ای علی! هر کس نماز صبح را با جماعت بخواند مثل آن است که تمام شب در رکوع و سجود بوده است، مگر نمی‌دانی که زمین از خواب عالِم [نائم] قبل از طلوع خورشید بر او، به خدا ناله و فریاد می‌زند؟!» (سفینه البحار 1/177)

4- گول خوردن از نمازگزار

یک مرد چادرنشین عرب داخل مسجد شد و مردی را دید که با خشوع و خضوع نماز می‌گزارد، از او خوشش آمد و گفت: «چقدر نماز خوبی می‌خوانی!»
نمازگزار گفت: «من روزه هم هستم، چون ثواب نمازگزارِ با روزه دو برابر نمازگزارِ بدون روزه است.»
چادرنشین به او گفت: «بیا لطف کن و این شترم را کمی نگه‌دار، چون کاری دارم. می‌روم انجام می‌دهم و زود می‌آیم.»
شتر را به او سپرد و دنبال کارش رفت. نمازگزار شتر چادرنشین را به سرقت برد.
وقتی چادرنشین آمد نه نمازگزار و نه شترش را دید و هر چه جستجو کرد فایده‌ای نداشت و این شعر را خواند: «نماز او مرا به شگفت آورد و روزه‌اش مرا به خود جذب کرد، امّا چه فایده که با نماز و روزه، شترم را به سرقت برد.» (لئالی الاخبار،4/62)

5- نماز جمعه

قحطی و کمبود غذا، مدینه را فراگرفته بود؛ گرسنگی و تهی‌دستی، فشار سختی بر مردم مدینه وارد ساخته بود در این صورت اگر کاروانی آذوقه و غذا به مدینه می‌آورد روشن بود که مردم از هر سو هجوم می‌آوردند تا برای خود غذا تهیه کنند. معمول بود وقتی کاروان تجاری می‌آمد مردم، مشتاق و طبل کوبان به استقبال او می‌رفتند؛ حتی دختران از خانه‌ها بیرون می‌آمدند.
روز جمعه‌ای بود که مسلمانان برای نماز جمعه به امامت پیامبر صلی‌الله علیه و آله حاضر بودند و پیامبر صلی‌الله علیه و آله مشغول ایراد خطبه‌های نماز جمعه بود.
خبر آوردند که یک قافله تجارتی به مدینه آمده است (دحیه ی کلبی که تاجری بود، از شام گندم و آرد و جو و امثال این‌ها به مدینه آورد. طبل می‌کوبیدند تا مردم از آمدن کاروان مطلع گردند)
مسلمانان برای تهیه طعام از مسجد بیرون آمدند و تنها هشت الی چهل نفر با پیامبر صلی‌الله علیه و آله ماندند.
مردم فکر می‌کردند که اگر نماز جمعه بمانند دیگر طعام و آذوقه‌ای نصیب آنان نمی‌شود. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: سوگند به خدایی که جانم در اختیار اوست اگر شما چند نفر هم از مسجد می‌رفتید و کسی در مسجد نمی‌ماند آتش (و قهر الهی) سراسر بیابان را فرامی‌گرفت و شما را به کام خود فرومی‌کشید؛ و به نقل دیگر فرمود: اگر این‌ها نمی‌ماندند از آسمان سنگ بر سر آن‌ها می‌بارید.
در این وقت آیه‌ی یازدهم سوره‌ی جمعه نازل شد (چون تجارتی بینند یا آهنگ طبلی بشنوند به‌سوی آن بشتابند و تو را (ای پیامبر) تنها ایستاده بگذارند، بگو آنچه نزد خداست از آن آهنگ و تجارت بهتر است و خداوند بهترین روزی دهندگان می‌باشد.) (داستان‌ها و پندها، 9/37 -تفسیر نورالثقلین، 5/329)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 79 سوره‌ی اسراء می‌فرماید: «ای پیامبر! و بعضی از شب را بیدار باش، نماز شب خاص تو است، باشد که خدایت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند».

حدیث:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «نماز شب چهره و اخلاق را زیبا و بوی را خوش و روزی را فراوان و قرض را ادا و اندوه را می‌برد و دیده را روشن می‌سازد.» (محجه البیضاء، 1، ص 345)

توضیح مختصر:

نمازی یازده رکعتی که بعد از نیمه‌شب تا اذان صبح خوانده می‌شود را «نافله‌ی شب» می‌گویند (نافله یعنی زیادی بر نماز پنج‌گانه) و درالسنه گویند «تهجّد». گویند به جهت آن‌که مخفیانه و دور از مردم خوانده می‌شود از ریا دورتر است و تفرقه‌ی خاطر و خواطر روزمرّه که دامن‌گیر هست در آن وقت نمی‌باشد. بیش از سی روایت در مدح نماز شب وارد شده است. عرفا کسی که نماز را نخواند، می‌گویند به مقام عرفان نخواهد رسید.
خداوند در آیه‌ی 16 سوره‌ی سجده می‌فرماید: «تَتَجافی جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ»
یعنی شب‌خیز هستند و از فراش خواب، بلند می‌شوند و از لذّت خواب، صرف‌نظر می‌کنند و موفق به صلوه و دعا و مناجات می‌شوند.
آن‌قدر نماز شب فضیلت دارد که مفضّل بن عمر گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: «نماز شب از من فوت شد ولی نماز صبح را به‌جای آوردم، آیا می‌توانم پیش از طلوع آفتاب، نماز شبی که فوت شد را به‌جا بیاورم؟» فرمود: بلی، ولیکن به کسی از اهل خانه‌ی خود مگو تا آن را سنّت قرار داده و از زمره‌ی مستغفرین بالاسحار محروم گردند. (انوارالعرفان، ج 5، ص 197)
رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: دو رکعت نمازی که بنده‌ی خدا در دل شب و آخر شب می‌گذارد بهتر است از دنیا و آنچه در آن است و اگر برای امتم سخت نبود، نماز شب را بر ایشان واجب می‌کردم. (انوارالعرفان، ج 6، ص 422)

1- بیدار شدن برای نماز شب

امام صادق علیه‌السلام فرمود: هر کس این آیه را «قُلْ إِنَّما أَنا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»؛ (سوره‌ی کهف، آیه‌ی 110) در هنگام خوابیدن بخواند، در هر وقت از شب که اراده نماید، از خواب بیدار خواهد شد. (مشکات الانوار-مکیال المکارم، ج 1، ص 140(مترجم)) حضرت آیت‌الله بهجت (رحمه‌الله علیه) سال 1363 فرمودند: در مصباح المتهجّد شیخ طوسی (رحمه‌الله علیه) آمد است که بعد از این آیه این‌چنین بگوید: «اللّهُمَّ لَا تُنسِنِی ذِکرَک وَ لَا تُومِنِّی مَکرَکَ – و لَا تَجعَلنِی مِنَ الغَافِلِینَ– وَ أَنبِهنِی لِأَحَبِّ السَّاعَاتِ إِلَیکَ أَدعُوکَ فیها فَتَستَجِیبُ لِی – وَ أَسأَلُکَ فَتُعطِینِی وَ أُستَغفِرُکَ فَتَغفِرُ لِی- إِنَّهُ لَا یَغفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنتَ یَا أَرحَمَ الرَّاحِمِین». (مصباح المتهجد، ص 123)

2- ملائکه را شاهد می‌گیرم

از یکی از ائمه علیهم‌السلام نقل شده است که فرمود: وقتی بنده‌ای برای نماز شب بلند می‌شود و خواب بر وی غلبه می‌کند و به این‌طرف و آن‌طرف متمایل می‌شود و چانه‌اش به سینه می‌چسبد، خداوند امر می‌کند درهای آسمان باز شود؛ و به ملائکه می‌فرماید: ببینید بنده‌ام را که به خاطر تقرّب به من، (عملی که واجب نکرده‌ام) به چه حالی افتاده است. من هم سه خصلت به او می‌دهم:
1. گناهش را می‌بخشم.
2. توبه تازه برای معاصی‌اش فراهم می‌کنم.
3. رزقش را زیاد می‌نمایم.
ای ملائکه! همه را شاهد می‌گیرم که این‌ها را به او ببخشم. (جواهر السنیه، ص 283)

3- آثار نماز شب

در کتاب مشکاه المتهجدین نقل کرده که یکی از علمای الهی (منسوب به آخوند ملّا عبدالله یزدی) با عدّه‌ای وقتی وارد شهر اصفهان شدند، اوایل شب توجّهی باطنی به شهر نمود. به ملازمان خود فرمود: «اثاثیه ما را بار کنید تا از این شهر به تعجیل بیرون رویم زیرا چند هزار بساط شراب می‌بینم شاید خداوند عذابی نازل کند و ما را هم فراگیرد.» ملازمان امتثال نمودند، هنوز مقداری بیرون نرفته بودند که وقت نیمه‌شب و سحر رسید دوباره به شهر توجّه کرد، دید چندین هزار سجّاده برای نماز شب پهن شده است، به ملازمان فرمود: برگردیم به شهر اصفهان؛ و از همان‌جا به شهر مراجعت نمودند. (گوهر شب‌چراغ، ص 20)

4- فیض از نماز شب

مرحوم محمد مجتهدی که محضر عارف بالله میرزا جواد آقا ملکی را درک کرده بود گفت: روزی استاد ملکی پس از پایان درس، عازم حجره‌ی یکی از طلبه‌ها که در مدرسه‌ی دارالشّفا بود، گردید. من نیز در خدمتش بودم و به حجره‌ی آن طلبه وارد شد. مراسم احترام معمول گردید و پس از اندکی جلوس، برخاستند و حجره را ترک کردند. از استاد درباره‌ی این دیدار پرسیدم، ایشان فرمود: «شب گذشته هنگام سحر فیوضاتی بر من افاضه شد، فهمیدم از ناحیه خودم نیست. چون توجّه کردم، دیدم این آقای طلبه در نماز شب برای من دعا می‌کند و فیوضات از اثر دعای اوست، این سبب شد که به‌عنوان سپاس گذاری از عنایتش به دیدار او رفتم.» (مقدمه‌ی رساله‌ی لقاءالله میرزا جواد ملکی تبریزی (رحمه‌الله علیه))

5- نماز دل شب

جنید بغدادی را پس از مرگش به خواب دیدند و از او پرسیدند: «پروردگارت با تو چه کرد؟» گفت: «آن اشارات پرید، عبارات نابود شد و دانش‌ها از یاد رفت و آن رسم‌ها به کهنگی گرایید؛ جز چند رکعت نمازی که در دل شب خواندم، سودمند نیفتاد.» (کشکول شیخ بهایی (رحمه‌الله علیه)، ص 111)

6- سَبْک نماز شب آقای قاضی

مرحوم حجه الاسلام آقا سیّد هاشم رضوی هندی (م 1371 هـ ش) از شاگردان مرحوم عارف کامل سیّد علی آقا قاضی (رحمه‌الله علیه) بود. ایشان نقل می‌کرد که سبک نماز شب آقای قاضی، همانند نماز شب خواندن رسول خدا صلی‌الله علیه و آله بود. آقای رضوی می‌گفت: «آقای قاضی شب‌ها کمی می‌خوابید، بعد برمی‌خاست و چهار رکعت نافله‌ی شب را می‌خواند سپس کمی می‌خوابید، باز برای مرتبه‌ی دوّم بیدار می‌شد و چهار رکعت دیگر می‌خواند. باز کمی می‌خوابید و برای بار سوّم بیدار می‌شد و سه رکعت بقیّه‌ی نماز را می‌خواند.» بعد فرمود: «من نیز مدّتی در نجف به این سیره نماز شب می‌خواندم.»

7- ثواب نماز شب

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هیچ عمل نیکویی نیست که بنده انجام دهد مگر برای آن در قرآن ثوابی است جز نماز شب؛ چون خداوند به خاطر عظمت و شأن نماز شب نزدش، ثوابش را بیان نفرموده است.» (فضایل نماز شب، ص 35 -چهل حدیث، ص 178)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 84 سوره‌ی اسراء می‌فرماید: «بگو همه بر هر نیّتی که دارند عمل می‌کنند».

حدیث:

امام علی علیه‌السلام فرمود: «وقتی نیّت انسان خراب شد برکت هم از بین می‌رود.» (غررالحکم، ح 6228)

توضیح مختصر:

نیّت در کارهای عبادی واجب و به‌قصد قربت انجام می‌گیرد، چه به زبان جاری شود و چه آن‌که در قلب و ذهن بگذرانَد. قصد قربت، رکن اعظم نیّت است و خلوص و عدم ریا در آن کاملاً مراعات شود. مشکل کار، این‌که در هر عملی که نیّت، شرط است باید تا آخرِ آن، نیّت مشوب به ناخالصی نشود. بهشتیان در بهشت، خالد هستند چون عقیده‌شان این بود که اگر در دنیا می‌ماندند، اطاعت پروردگار را می‌کردند. جهنمیان هم در جهنم، خالد هستند چون نیّت داشتند که اگر در دنیا می‌بودند، همیشه کفران بورزند.
منافق، نیّتش یک‌چیز است و ظاهر سازیش چیز دیگر، لذا مورد لعنت قرار گرفته است. بعضی، نیّت شخص را درک نمی‌کنند لذا گول حرف و ظاهر سازیش را می‌خورند. پس نیّت، عمود و اساس وجود انسان است که اگر این عمود، متزلزل شود خانه‌ی قلب نیز به هم می‌خورد و دچار وسوسه و هلاکت و فساد می‌شود.
در صدر اسلام، اهل کتاب با طرح نقشه‌ها و دسیسه‌های به‌ظاهر صواب، می‌خواستند تازه‌مسلمان‌ها را از صراط مستقیم به دور کنند. چون خداوند، سوءنیّت آنان را می‌دانست به رسول و مؤمنین، به وحی و الهام هشدار می‌داد که نیّتشان سوء بوده و فعل آن‌ها از روی خصومت است نه دوستی.
خداوند فرمود: «هر کس مطابق نیّت خود عمل می‌کند». (سوره‌ی اسراء، آیه‌ی 84) امّا از نوع عمل، چه نیّتی صادر می‌شود پوشیده است تا خداوند آن را بر خلق، بارز کند یا براثر حُسن نیّت یا فساد نیّت، آثار آن ظاهر شود.

1- همراه موسی علیه‌السلام

در روایات آمده که شخصی از بنی‌اسرائیل بیشتر وقت‌ها همراه حضرت موسی علیه‌السلام بود و احکام فقه و مسائل تورات را از ایشان فرامی‌گرفت و به دیگران می‌رساند و تبلیغ دین می‌کرد.
مدتی گذشت و حضرت موسی او را ندید. روزی جبرئیل نزد موسی بود که ناگاه میمونی (صورت برزخی آن همراه موسی علیه‌السلام) از پیش ایشان گذشت.
جبرئیل گفت: «آیا او را شناختی؟» فرمود: نه جبرئیل گفت: «این همان شخصی است که احکام تورات را از تو یاد می‌گرفت، این صورت ملکوتی و باطنی اوست در عالم آخرت.»
حضرت موسی تعجب کرد و پرسید: «چرا به این شکل درآمده؟» جبرئیل گفت: «چون‌که هدف و نیّت او از تعلیم و تعلّم احکام تورات این بود که مردم او را به‌عنوان فقیه و دانشمند به‌حساب آورند، نیّت خدا نبود و اخلاص نداشت، به همین دلیل شکل او در عالم آخرت مانند میمون خواهد بود.» (روایت‌ها و حکایت‌ها، ص 129 -داستان‌های پراکنده، 4/138)

2- اخبار از نیّت

وقتی حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام در بغداد تشریف داشتند، یکی از شیعیان عرض کرد: عبورم به میدان بغداد افتاد و جماعتی را دیدم، سؤال نمودم که چرا مردم اینجا جمع شده‌اند؟ گفتند: «اینجا شخص کافری می‌باشد که از نیّت مردم خبر می‌دهد.»
من جلو رفتم او را همان‌طور که مردم گفتند، یافتم. حضرت این کلام را شنیدند، فرمود بیا باهم نزدش برویم که مرا با او کاری است. چون حضرت به میدان نزد آن کافر آمدند، او را به کناری از میدان بردند و از او سؤال کردند: «از چه راهی این طریق را یاد گرفتی؟» گفت: «از طریق مخالفت نفس.» فرمودند: «تو در هر کاری مخالفت نفس می‌کنی، من ایمان و اسلام را بر تو عرضه می‌دارم ببین نفست قبول می‌کند؟» گفت: نه. فرمود: «باید مخالفت با نفس کنی و اسلام را بپذیری.»
او اسلام را پذیرفت و از تابعین آن حضرت گردید. هر کس از نیّت درون سؤال می‌کرد دیگر نمی‌توانست جواب بدهد. به حضرت شکایت کرد از این حالت که در کفر می‌توانستم، الآن نمی‌توانم، بااینکه باید بهتر بدانم.
فرمود: «آن مزد زحمت نفس در دنیا به تو عنایت می‌شد، الآن که مسلمان شده‌ای مزد آن برای تو در آخرت ذخیره می‌شود.» (خزینه الجواهر، ص 338- انوار نعمانیه)

3- نیّت پادشاه

روزی قباد پدر انوشیروان به شکار رفته بود. بر عقب گوری بتاخت و از لشگر جدا و تشنه شد. از دور خیمه‌ای دید و به‌طرف آن رفت و گفت: مهمان نمی‌خواهید؟ پیر زنی جلو آمد و از او استقبال کرد و مقداری شیر و غذا پیش قباد نهاد. بعدازآن ساعتی خوابید، چون از خواب بیدار شد شب نزدیک شد و آنجا ماند. شب گاوها از صحرا آمدند و پیرزن به دخترک دوازده‌ساله خود گفت: «گاو را بدوش و شیر آن را نزد مهمان بگذار.»
شیر زیادی از گاوها دوشید و چون قباد این بدید به ذهنش آمد که از عدل ما اینان در صحرا نشسته‌اند؛ خوب است قانونی بگذاریم که هفته‌ای یک‌بار شیر برای سلطان بیاورند، هیچ ضرری نبینند و خزانه‌ی دولت هم زیاد شود. این نیّت را کرد که به پایتخت که برسد این کار را انجام دهد.
موقع سحر مادر، دختر را بیدار کرد که گاو را بدوشد. دختر برخواست و مشغول شد اما دید مثل همیشه گاوها شیر ندارند، گفت: «مادر! سلطان نیّت بدی کرده است برخیز و دعا کن.»
پیرزن دعا کرد؛ و قباد از پیرزن علت را جویا شد؛ در جواب، کم شیر دادن گاو در سحر را نقل کرد و گفت: «وقتی سلطان نیّت بد کند برکت و خیر از زمین برود.»
قباد گفت: «درست گفتی، من نیّتی کرده بودم الآن از آن نیّت درگذشتم.» پس دختر بلند شد و گاوها را بدوشید و شیر بسیار از آن به دست آمد. (جوامع الحکایات، ص 70)

4- شقیق بلخی (او استاد حاتم اصم است و در سنه 194 هـ درغزوه کولان از بلاد ترک به قتل رسید)

شقیق بلخی گوید: در سال صد و چهل و نهم به حج می‌رفتم، چون به قادسیّه رسیدم نگاه کردم دیدم مردم بسیاری برای حج در حرکت هستند، همه با اموال و زاد بودند. نظرم افتاد به جوان خوش‌رویی که ضعیف اندام و گندم گون بود و لباس پشمینه بالای جامه‌های خویش پوشیده و نعلین در پای و از مردم کناره گرفته و تنها نشسته بود.
با خود گفتم: این جوان از طایفه صوفیه است که می‌خواهد بر مردم کَلّ باشد که مردم به او غذا بدهند. به خدا سوگند که نزد او می‌روم و او را سرزنش می‌کنم.
چون نزدیک او رفتم، مرا دید و فرمود: «ای شقیق! از خیلی از گمان‌های بد پرهیز کن که بعضی از آن‌ها گناه است» (سوره‌ی حجرات، آیه‌ی 12) این بگفت و برفت. با خود گفتم: «این جوان آنچه من نیّت کرده بودم گفت، نام مرا برد حتماً بنده صالح خداست بروم از او حلالیت بطلبم.»
به دنبالش رفتم نتوانستم او را ببینم. مدتی گذشت تا به منزل واقصه رسیدم، آنجا او را دیدم که نماز می‌خواند و اعضایش در نماز مضطرب و اشکش جاری بود، صبر کردم تا از نماز فارغ شد، بعد به‌طرف او رفتم.
چون مرا دید فرمود: ای شقیق تو را حلال کردم (إنّی لَغَفّارُ لِمَن تابَ و امَنَ وَ عَمِلَ صالِحَاً –سوره‌ی طه، آیه‌ی82)، این بفرمود و برفت. من گفتم: باید او از ابدال و اولیاء باشد، زیرا دومرتبه نیّت مکنون مرا بگفت. پس دیگر او را ندیدم تا به منزل زباله رسیدیم دیدم با ظرف لب چاهی ایستاده و می‌خواهد آب بکشد که ظرفش داخل چاه افتاد؛ سر به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا تو سیرابی و من تشنه و قوت منی وقتی طعام بخواهم.»
شقیق گوید: دیدم آب چاه جوشید و بالا آمد و آن جوان دست برد و ظرف پر از آب را گرفت و وضو ساخت تا نماز بگزارد. پس به‌جانب تپه‌ای رفت و ریگی در ظرفش ریخت و حرکت داد و بیاشامید من نزدش رفتم و سلام نمودم و جواب سلامم داد. گفتم: «به من هم مرحمت کنید از آنچه خداوند به تو نعمت داده است!»
فرمود: «ای شقیق! نعمت در ظاهر و باطن همیشه با ما بوده، پس گمان خوب بر پروردگارت ببر.» ظرف را به من داد آشامیدم دیدم سویق و شکر است که لذیذتر و خوشبوتر از آن نیاشامیده بودم و چند روز میل به طعام و شراب نداشتم. دیگر آن جوان ندیدم تا نیمه‌شبی در مکه او را دیدم…
بعد از نماز و طواف و مناجات نزدش رفتم و دیدم غلامانی و اطرافیانی دارد و تنها نیست. به شخصی که اطراف جوان بود گفتم: «این جوان کیست؟» گفت: «او حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام است.» (منتهی الآمال،2/204)

5- ابو عامر و مسجد ساختن

قبل از اسلام یکی از رهبانان معروف، ابو عامر راهب بود که لباس‌های خشن و درشت می‌پوشید و به ریاضت مشغول بوده و در میان اجتماع مورداحترام بود تا آن‌که پیامبر صلی‌الله علیه و آله به مدینه آمد و موقعیت او متزلزل شد.
او در مقام مخالفت برآمد و جنگ احزاب و خندق را به وجود آورد؛ پس از شکست در این جنگ‌ها، با عده‌ای از منافقین مدینه همدست شد و به این فکر افتاد که پایگاهی در مدینه با کمک دوازده نفر از قبیله‌ی بنی غَنَم، از جمله ثعلبه بن حاطب و معتب بن قشیر و نبتل بن حرث و … ایجاد کند.
لذا نزدیک مسجد قبا، مسجدی بنا کردند. وقتی ساختمان آن تمام شد عده‌ای به حضور پیامبر آمدند تا همان‌طور که مسجد قبا را افتتاح کرد این مسجد را هم افتتاح کند؛ و علت ساختن این مسجد را بیان کردند: که عده‌ای نمی‌توانند به مسجد شما بیایند، هوا هم گاهی سرد بارانی است و رفت‌وآمد برایشان سخت است!
پیامبر فرمود: «الآن آماده سفر تبوک هستم، ان‌شاءالله بعد می‌آیم و افتتاح می‌کنم.»
پس از مراجعت از جنگ تبوک، آن‌ها آمدند و پیشنهاد افتتاح و آمدن به مسجد را دادند. این وقت سه آیه‌ی سوره‌ی توبه (آیات 110-107) نازل شد و از نیّت سوء و کفر و تفریق آنان خبر داد؛ و پیامبر دو نفر از مسلمانان را فرستاد که مسجد ضرار را خراب کنند و آن را بعد از خراب کردن، به آتش سوزانیدند. (پیغمبر و یاران،2/103 – مجمع البیان،5/70)