بایگانی دسته ی ت-ث

قرآن:

خداوند متعال در آیات 40-39 سوره‌ی ق می‌فرماید: «پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب، تسبیح و حمد پروردگارت را به‌جای آور و در بخشی از شب و بعد از سجده‌ها او را تسبیح کن.»

حدیث:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «کسی که صد مرتبه سبحان‌الله گوید، برتر از صد شتر برای قربانی می‌باشد.»
(اصول کافی، ج 2، ص 366)

توضیح مختصر:

حضرت یونس علیه‌السلام وقتی در شکم ماهی افتاد، مشغول به تسبیح شد. «سُبحانَکَ…»
ملائکه‌ای که سوره‌ی انعام را بر پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم نازل کردند، هفتاد هزار بودند و آنان به تسبیح و تحمید، زمزمه داشتند.
«کسانی که نزد خدایند، از عبادتش سر نمی‌تابند و خسته نمی‌شوند و شب و روز، او را تسبیح گویند و سستی نگیرند.» (سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 20)
چون جذبه، مقرّبان را می‌گیرد سخنی جز حمد و تسبیح ندارند. آن وقت، مسبِّح به زبان و قلب و نیّت و عمل، تسبیح می‌گوید. اینان دل‌هایشان از محبّت خداوندی پُر است. اگر زبان تسبیح گوید و دل موافق نباشد، این نوع تسبیح ناقص است.
از امام صادق علیه‌السلام درباره‌ی تسبیح پرسیدند، فرمود: «تسبیح اسمی است از اسماء خدا.»
منظور امام علیه‌السلام از تسبیح، همین جمله‌ی سبحان‌الله است که دلالت دارد بر منزّه بودن حق‌تعالی.
یک یهودی از پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم سؤالاتی کرد، ازجمله پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «وقتی بنده‌ی خدا می‌گوید: سبحان‌الله، همه‌ی موجوداتی که پایین عرش هستند، با او تسبیح می‌گویند و به گوینده ده برابر پاداش می‌دهند.»
(المیزان، ج 10، ص 24)

1- همه در تسبیح

سعدی گوید: یاد دارم که شبی در کاروانی، همه‌ی شب رفته بودم و سحرگاه در نزدیک بیشه‌ای خفته. شوریده‌ای در آن سفر همراه ما بود، نعره‌ای بزد و راه بیابان گرفت و یک‌نفس آرام نیافت.
چون روز شد، گفتمش: «آنچه حالت بود؟» گفت: «بلبلان را دیدم که به نالش در آمده بودند از درخت، کبکان از کوه، غوکان از آب، بهایم از بیشه؛ اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح رفته، من به غفلت خفته.»
(کلیات سعدی، ص 57 -نمونه معارف، ج 2، ص 752. پ)

2- تسبیحِ چوب‌هاست

ظریفی در خانه‌ی درویشی مهمان شد که درویش، سقف خانه را از چوب‌های ظریف پوشانده بود و بار گران داشت و هرلحظه از آن چوب‌ها آوازی بیرون می‌آمد.
مهمان گفت: «ای درویش مرا از این خانه به‌جای دیگر ببر که می‌ترسم سقف فرود آید.»
گفت: «مترس! که این آواز، تسبیح و ذکر چوب‌هاست.» مهمان گفت: «از آن می‌ترسم که از بسیاری ذکر و تسبیح، ایشان را وجدی و حالی به هم رسد که همه یک‌بار به رقص و سماع درآیند و به سجده افتند.»
(لطایف الطوایف، ص 321)

3- محرم راز

روزی پس از ختم درس عارف بالله، مرحوم ملّا محمّد کاشی (متوفی 1333) یکی از طلاب به مدرس آن بزرگوار آمد و گفت: «این آقا شیخ چه می‌گوید که دیشب به وقت سحر دیده که از در و دیوار صدای این تسبیح «سبّوحٌ قدّوسٌ ربُّ الملائکۀِ و الرّوح» برمی‌آید؛ چون نگریسته، دیده آقای آخوند این تسبیح را در سجده می‌گوید؟»
آخوند کاشی فرمود: «این‌که در و دیوار به ذکر متذکّر گشته باشند، مهم نیست؛ مهم این است که او کجا محرم این راز گشته است.»
(تاریخ حکما و عرفا، ص 75)

4- یک سبحان‌الله، یک درخت

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «هر کس سبحان‌الله بگوید، درختی در بهشت و هر کس الحمدلله بگوید، درختی در بهشت و هر کس الله‌اکبر بگوید، درختی در بهشت برای او کاشته می‌شود.» مردی از قریش عرض کرد: «یا رسول‌الله! پس درخت‌های ما در بهشت بسیار است؟»
فرمود: به‌شرط آن‌که آتشی (از معاصی) نفرستید تا آن‌ها را بسوزاند. خداوند در سوره محمّد صلی‌الله علیه و آله، آیه‌ی 33 فرمود: «ای کسانی که ایمان آوردید، اطاعت خدا و اطاعت رسول او کنید و اعمال خود را باطل ننمایید.»
(لئالی الاخبار، ج 3، ص 420)

5- تسبیح حضرت زهرا علیها السّلام

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: آن‌قدر فاطمه علیها السّلام با مشک، آب کشید که در سینه‌ی او اثر گذارد و آن‌قدر با آسیاب، گندم آرد کرد که دست‌هایش آبله کرد و آن‌قدر خانه را جاروب کرد که لباس‌هایش غبارآلود گشت و آن‌قدر زیر دیگ آتش کرد که لباس‌هایش سیاه شد؛ پس من به او گفتم: نزد پدرت برو و خادمی طلب کن تا راحت شوی.
فاطمه علیها السّلام نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم رفت و جوان‌هایی را کنار پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم دید، شرم کرد و برگشت. پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم دانست که فاطمه علیها السّلام برای حاجتی آمده است. صبح نزد ما آمد و فرمود: «ای فاطمه! دیروز حاجتی داشتی؟»
امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «آن‌قدر آب‌کشی و آسیاب کردن و جاروب نمودن خانه و آتش افروختن و کارهای خانه صدمات شدید به فاطمه علیها السّلام وارد کرده که من به او گفتم: نزد پدرت برو و خادمی طلب کن.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «آیا شما را تعلیم نکنم به چیزی که برای شما از خادم بهتر باشد؟ هرگاه خواستید بخوابید، 34 مرتبه تکبیر، 33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحان‌الله بگویید.» فاطمه علیها السّلام عرض کرد: «از خدا و رسولش خشنود شدم.»
(نمونه معارف، ج 2، ص 750 -وافی، ج 5، ص 237)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 9 سوره‌ی شمس می‌فرماید: «هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده است.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «خدا رحمت کند بنده‌ای را که شهوتش را به دور کرد و هوای نفس را سرکوب نمود.»
(نهج‌البلاغه فیض الاسلام، ص 557)

توضیح مختصر:

خداوند هر کس را بخواهد تزکیه می‌کند یعنی به سبب استعداد و آمادگی که از جانب قابل به سبب قول و یا فعل او پدید می‌آید، خدا آنان را تزکیه و پاک می‌گرداند.
در سوره‌ی جمعه تزکیه را بر تعلیم مقدّم کرده است. چون تزکیه‌ی نفس و تخلّق به اخلاق فاضله سبب می‌شود که در یادگیری تعالیم و علوم اسلامی بهتر یاد بگیرد و به کار ببندد. تزکیه به معنی تطهیر از پلیدی و آلودگی نفسانی است حال پلیدی و صفات رذیله هر چه باشد، صحیفه نفس باید پاک شود.
درواقع با تزکیه می‌خواهد با تربیت و رشد دادن چیزی به نحو شایسته، نفس خود را از حظوظ شهوات و رذیلت‌ها نجات بدهد و از غبار خطایا و معاصی پاک کند.
اگر ایمان، عاریتی باشد و معلّم اخلاق هم نباشد و شخص هم دنبال دفع رذایل نرود، تزکیه هم محقّق نمی‌شود.
سیره‌ی اهل جهاد اکبر در ریاضت نفس بوده و هست و یقیناً رستگاری و عافیت در این مسئله بنیادی وجود دارد و تابه‌حال، کسی نگفته من در تزکیه بودم و چیزی نشدم! اگر گفته، معلوم می‌گردد که شرایط در او جمع نبوده است.

1- پاکیزگی نفس

فضل بن ربیع گوید: سالی با هارون‌الرشید، خلیفه عباسی به مکّه رفتم و او گفت: بنده‌ی پاک و خوب خدا را می‌خواهم. اوّل نزد عبدالرزّاق، بعد به نزد سفیان عتبه، سپس به نزد فضل بن عتبه رفتیم و درِ خانه‌ی او را زدیم.
گفت: کیستید؟ گفتم: خلیفه به دیدن شما آمده است! گفت: امیر را با ما چه کار است؟ گفتم: خودش می‌خواهد خدمت شما برسد. پس درب را گشود و در گوشه‌ای نشست.
هارون‌الرشید گفت: «ای فضل مرا پندی بده!» گفت: ای امیر! پدرت (جدّ شما عباس) عموی محمّد مصطفی صلی‌الله علیه و آله و سلّم بود. از وی درخواست کرد که او را بر قومی امیر کند.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «ای عمو! من تو را بر خودت امیر کردم؛ یعنی نفس تو در طاعت خدای، بهتر از هزار سال طاعت و عبادت خلق است؛ از امیری بر مردم، چه روز قیامت جز ندامت نباشد.»
هارون‌الرشید گریست و آنگاه گفت: «ای فضل! هیچ قرضی داری؟!» گفت: «آری در طاعت خدای بسیار تقصیر کرده‌ام و آن قرض است!»
هارون گفت: قرض مردم را می‌گویم! گفت: حمد و سپاس خدای را که مرا نعمت بسیار داده و گله‌ای از او ندارم تا از بندگانش قرض کنم.
هارون از خانه‌ی فضل بیرون آمد و گریه می‌کرد و گفت: فضل با پاکیزگی نفس، پشت به دنیا زده و از خلق مستغنی گشته است.
(نمونه معارف، ج 2، ص 715 -جوامع الحکایات، ص 406)

2- امیری بر تصفیه نفس

امیر منطقه تلمسان به نام یحی بن یغان (دایی محی الدّین عربی) با لشکر خود به راهی می‌رفت.
خدمت یکی از بزرگان از اولیاء رسید؛ عرض کرد:
«آیا با این لباس که من پوشیده‌ام، نماز خواندن درست است؟!» او تبسّم کرد. امیر پرسید: «چرا تبسّم کردی؟»
او در پاسخ امیر فرمود:
«از جهل تو تعجّب کردم که این سؤال را کردی. سگ وقتی در مردار می‌افتد، سیر از آن می‌خورد و سر تا پای خود را از زمین برمی‌دارد که قطرات بول به وی نرسد.
شکم تو از حرام و مظالم عباد و شبهه پر شده است و هیچ ناراحتی نداری، امّا از من درباره لباس در نماز سؤال می‌کنی!»
امیر گریست و از اسب پیاده شد و حکومت را ترک کرد و ملازم آن ولیّ خدا شد. آن ولی او را سه روز مهمان کرد. بعد به او ریسمانی و تبری داد و گفت: برو از بیابان هیزم جمع کن و بفروش و صرف زندگی کن؛ او می‌رفت هیزم جمع می‌کرد و به بازار می‌آورد و می‌فروخت و زندگی‌اش را می‌گذراند.
مردم که قبلاً این امیر و حاکم را دیده بودند و حال او را به این عمل می‌نگریستند، گریه می‌کردند که چه طور از منصب و مال دست کشیده و به تزکیه و عزّت نفس مشغول است.
(خزینه الجواهر، ص 455 -فتوحات ابن عربی)

3- به حمّام راهش ندادند

ابراهیم ادهم بلخی (م 161) ابتدا در بلخ پادشاه زاده بود، به سبب وقایعی چند، ترک مال و منصب کرد و به تزکیه و مبارزه نفس و زهد روی آورد. ازجمله نوشته‌اند:
روزی در قصر خود نشسته بود و بیرون آن را تماشا می‌نمود. ناگاه دید مرد فقیری در سایه‌ی قصر او نشست و کیسه نانی کهنه را باز کرد و یک قرص نان از آن بیرون آورد و خورد و بر روی آن آبی آشامید و به‌راحتی خوابید. ابراهیم با خود گفت: هرگاه نفس انسان به این مقدار غذا قناعت کند و راحت بخوابد، چرا من برای این مظاهر دنیوی، باید در زحمت باشم و آخرش حسرت و در وقت مُردن هم نتیجه‌ای نداشته باشد.
پس به‌کلی ترک مملکت و ریاست کرد و لباس فقر پوشید و از بلخ هجرت کرد. نقل است که روزی خواست داخل حمّام شود، مرد حمّامی چون لباس‌های کهنه در تن او دید و او را عاری از مال دنیا یافت، به حمّام راهش نداد.
ابراهیم گفت: «جای تعجّب است که بدون مال به حمّام راهش نمی‌دهند، بااین‌حال چطور بدون طاعت و انجام اعمال نیک طمع دارد، داخل بهشت شود!»
(تتمه المنتهی، ص 154)

4- به خاطر زهد اعتنایی نمی‌کنند

از فقرای صابر و از چهار زُهّاد و پرهیزگارانی که از امیرالمؤمنین پیروی نمودند، اویس قرنی بود که پیامبر صلی‌الله علیه و آله در وصفش فرمود: «چه قدر مشتاق دیدار توأم ای اویس قرنی!» و فرمود: اگر نزد شما باشد، به او (به خاطر زهد و فقر بسیار) اعتنایی نمی‌کنید.
هم‌چنین رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در مورد او فرمود: در میان امت من کسی یافت می‌شود که از برهنگی نمی‌تواند به نماز در مسجد حاضر شود و ایمانش به او اجازه نمی‌دهد که از مردم تقاضا کند و او اویس قرنی و فرات بن حیان است.
اویس جامه‌های بدنش را صدقه می‌داد تا آن‌که خود، برهنه در خانه می‌نشست و نمی‌توانست برای نماز جمعه به مسجد برود.
اسیر بن جابر گوید: در کوفه محدثی بود که برای ما حدیث می‌گفت. وقتی‌که گفته‌هایش تمام می‌شد، همه می‌رفتند؛ اما چند نفر می‌نشستند که یک نفر از آن‌ها سخنانی می‌گفت که به گفتارش علاقه‌مند شدم.
ولی دیگران او را مسخره می‌کردند. مدّتی گذشت او را ندیدم؛ از مردی پرسیدم، آن شخص را می‌شناسی؟ گفت: بله؛ او اویس قرنی است و خانه‌اش فلان جا است. به خانه‌اش رفتم و درب را زدم و او بیرون آمد و گفتم: برادر! چرا بیرون نمی‌آیی؟ گفت: برهنه‌ام؛ گفتم: این برد یمانی را بپوش و به مسجد بیا! فرمود: این کار را نکن، زیرا اگر بعضی این برد یمانی را بر تنم ببینند، اذیتم می‌کنند (و زخم‌زبان می‌زنند).
(پیغمبر صلی‌الله علیه و آله و یاران، ج 1، ص 346 -حلیه الاولیاء، ج 2، ص 79)

5- زاهد دغل‌باز

سعدی می‌گوید: «زهد نمایی مهمان پادشاه شد. وقتی‌که غذا آوردند، کمتر از معمول و عادت از آن خورد؛ و هنگامی‌که مشغول نماز شد، بیش از عادت هرروز نماز را طول داد تا شاه به او گمان خوب و بیشتر پیدا کند.
هنگامی‌که به خانه‌اش بازگشت، سفره‌ی غذا خواست تا غذا بخورد.
پسرش که جوانی هوشمند بود، از روی تیزهوشی به ریاکاری پدر پی برد و به او رو کرد و گفت: «مگر در نزد شاه غذا نخوردی؟»
پدر زاهد نما گفت: «در حضور شاه چیزی نخوردم که روزی به کار آید.» (کم خوری موجب ترقّی مقام من نزد شاه شود.)
پسر گفت: «بنابراین نمازت را قضا کن که نماز نخواندی تا به کار آید.»
آری با این وضع که داری، در روز درماندگی در بازار قیامت، با نقره‌ی تقلّبی چه خواهی خرید؟ به‌یقین در آن روز بیچاره و تهیدست خواهی ماند.
(حکایت‌های گلستان، ص 108)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 143 سوره‌ی اعراف می‌فرماید: «سپس همین‌که پروردگار او بر کوه تجلّی کرد، آن را متلاشی ساخت و موسی علیه‌السلام بی‌هوش افتاد.»

حدیث:

درباره‌ی عالم بالا (مجرّدات) از امیرالمؤمنین علیه‌السلام سؤال شد، فرمود: «صورت‌ها برهنه از مادّه‌ها، بلندتر از قوّت و استعداد پس خداوند از برای آن‌ها تجلّی کرد پس درخشیدند.»
(غررالحکم، ج 4، ص 218)

توضیح مختصر:

تجلّی به معنای جلوه گری و آشکار شدن است و در اصطلاح، عبارت است از جلوه‌ی انوار حق بر دل عارف. تجلّی اشراق انوار حق بر دل مُقبلان است که بدان شایسته‌ی آن شوند البته به دل. آنچه برای حضرت موسی علیه‌السلام اتّفاق افتاد که خدا بر کوه تجلّی کرد و کوه، پاره‌پاره شد و موسی علیه‌السلام بی‌هوش افتاد، این تجلّی را تجلّی ربوبیّت گویند.
اگر خداوند به صفت عالمی، متجلّی شود، چنان بوَد که خضر علیه‌السلام را عطاء فرمود «ما به خضر از نزد خودمان علم (لدنّی) آموختیم.» (سوره‌ی کهف، آیات 6 و 5)
اگر به صفت کلام، متجلّی شود چنان بوَد که موسی علیه‌السلام را بود. «خدا با موسی (بی‌واسطه) سخن گفت، سخن گفتنی.» (سوره‌ی نساء، آیه‌ی 164)
اگر به صفت احیاء متجلّی شود، چنان بوَد که حضرت ابراهیم علیه‌السلام را بود که گفت: «خدایا به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می‌کنی.» (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 260)
ارباب کشف و شهود، می‌بینند که حق‌تعالی در هر نفسی متجلّی است به تجلّی دیگر و در تجلّی او اصلاً تکرار نیست.

1- تجلّی حق

خداوند فرمود: «کُلِّ یَومٍ هُوَ فی شأن: او هر روز در کار و شأنی است.» (سوره‌ی الرّحمن، آیه‌ی 29) اگر خداوند صد هزار سال تجلّی کند، هرگز یکی به دیگری نماند؛ تجلّی مکرّر نشود، دم‌به‌دم در هر لباسی پیدا می‌شود. در هر ساعت حق را در آثار و افعال گوناگون می‌بینی، هرلحظه می‌بینی که فعلش به فعل دیگر نمی‌ماند. در وقت شادی تجلّی دیگر و در وقت گریه تجلّی دیگری است. در هنگام خوف و وقت رجاء تجلّیات با یکدیگر گوناگون هستند. برای همین تجلّیات او به یکدیگر نمی‌ماند.

2- تجلّی ربوبیّت و الوهیّت

تجلّی ذاتی بر دو نوع است: ربوبی و الوهی.
1. تجلّی ربوبیّت همانند آنچه برای موسی علیه‌السلام اتّفاق افتاده که کوه طُفیلی او بود، نه او طُفیلی کوه. خدا فرمود: «فَلَمّا تجلّی ربَّهُ لِلجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّاً وَ خَرَّ موسی صَعِقاً: چون خدا تجلّی بر کوه کرد، آن را از هم پاشید و موسی علیه‌السلام بی‌هوش به رو درافتاد.» (سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 143)
از تجلّی، نصیب کوه تَدَکدُک (قطعه‌قطعه شدن) و نصیب موسی علیه‌السلام صعقه (بیهوشی) شد. لذا هستی موسی علیه‌السلام و کوه بماند و موسی علیه‌السلام بی‌هوش بیفتاد. چون حضرتِ ربوبیّت پرورنده و دارنده بود، وجود او باقی گذاشت.
2. تجلّی الوهیّت، حضرت محمّد صلی‌الله علیه و آله و سلّم را بود؛ تا جملگی هستی محمّدی به تاراج داد و عوض وجود محمّدی، وجود ذات الوهیّت اثبات فرمود.
«اِنّ الَّذینَ یُبایِعونَکَ اِنَّما یُبایِعونَ الله یدالله فوقَ ایدیهِم: آنان که با تو بیعت می‌کنند و پیمان می‌بندند، همانا با خدا بیعت می‌کنند؛ دست خدا بالای همه دست‌هاست.» (سوره‌ی فتح، آیه‌ی 10)
خداوند کمال این سعادت را به هیچ‌یک از انبیاء نداد. از این خرمن، خوشه‌چینان را هم مشرّف گردانید، آنجا که در حدیث قدسی فرمود: «بنده‌ام به‌وسیله‌ی نوافل به من تقرّب می‌جوید تا اینکه دوستش می‌دارم. چون دوستش داشتم، من گوش و چشم و دست و زبان او می‌شوم. به من می‌شنود و می‌بیند، دلاوری می‌کند و سخن می‌گوید.» (بی یَسمَعُ و یَبصِرُ و یَبطِشُ و یَنطِقُ) و این سعادت، از خاصیّت تجلّی ذات الوهیت است.

3- همانند ندای درخت طور

در روایت است روزی در حال نماز، حالتی به امام صادق علیه‌السلام دست داد که افتاد و غش کرد (فَخَرَّ مغیشاً علیه) از امام علیه‌السلام سؤال شد: این چه حالت بود که بر شما عارض گشت؟ فرمود: «پیوسته این آیه: ایّاکَ نعبُدُ و ایّاکَ نَستَعین را تکرار کردم تا از گوینده‌اش شنیدم.»
شیخ کبیر، شیخ شهاب الدّین سهروردی (م.587) گفته است که: زبان امام صادق علیه‌السلام در آن‌وقت همانند درخت طور بود که خدای تعالی از آن ندای اناالحَق سر داد.
در سوره‌ی قصص آیه‌ی 37 می‌فرماید: چون موسی علیه‌السلام برای گرفتن آتش در وای سرد رفت، از جانب کوه آتشی دید، به‌سوی آن آتش که از دور دیده بود، آمد؛ از میان درختی که کنار وادی یا رودی و در جانب راست موسی علیه‌السلام بود، در جای بابرکت، ندایی شنید: «ای موسی! انّی انالله ربّ العالمین: منم، خدایی که پروردگار جهانیانم.»

4- امواج دریا

شیخ شبستری فرمود: (گلشن راز، بخش 35)

هزاران موج خیزد هر دم از وی **** نگردد قطره‌ای هرگز کم از وی

حق‌تعالی را در هستی می‌توان به دریا تشبیه کرد، به خاطر بی‌نهایتی که او را است و تجلّیات و ظهورات، به مثابه امواج دریا می‌باشد.
کثرت تجلّیات و انبساط بحر هستی، به نوعی است که هر دم، هرلحظه و هر ساعت، هزاران موج از این بحر ظاهر می‌شود و هرگز یک قطره از آن دریا کم نمی‌گردد و نقصان نمی‌یابد، چون شئونات تجلّیات و ظهورات او نامتناهی است. لذا در سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 27 خداوند فرمود: «اگر درختان روی زمین قلم و دریاها مرکّب شوند و کلمات خدا را بنویسند، پایان نخواهد یافت.» (ما نَفِدَت کَلماتُ اللهِ)

5- برق و آتش

خواجه عبدالله انصاری می‌گوید: «برق اوّلین جلوه الهی است که برای سالک پیش می‌آید و موجب می‌گردد که او در وادی محبّت قرار گیرد. برق برای سالک به‌منزله‌ی اذن دخول به مقام محبّت و وجد به‌منزله‌ی زاد برای اوست. سالک ابتدا به برق، بعد به وجد می‌رسد.»
حضرت موسی علیه‌السلام در برگشت از شهر مدین در طریق مصر در یک شب ظلمانی، راه را گم می‌کند و با سرمای سخت روبه‌رو می‌شود و گوسفندانش متفرّق می‌شوند و مدّت حمل عیال او نیز به پایان می‌رسد. در این لحظه بیشتر از هر چیز به آتش احتیاج پیدا می‌کند. از دور آتشی می‌بیند و رو به آتش می‌رود. نزدیک که می‌شود، آتش را در درخت سبز می‌بیند و تعجّب می‌کند و از درخت رو برمی‌گرداند. پس آتش را در مقابل می‌بیند، وحشت او را می‌گیرد! صدا از درخت بلند می‌شود: «ای موسی! من پروردگار تو هستم، نعلین از پای بیرون کن (علاقه‌ی غیر من را رها کن)؛ تو در جایگاهی بس عالی قدم گذارده‌ای.» (مفاتیح‌الجنان، سجده‌ی شکر، ص 1135)
از دیدن نور حق و شنیدن صدای حق‌تعالی، سرور زائدالوصف به موسی دست می‌دهد. شاید این اوّلین جلوه (برق و جذبه‌ای) بود که حضرت موسی بدان روبرو گردید. شیخ محمود شبستری می‌گوید:

روا باشد أنا الحق از درختی **** چرا نبوَد روا از نیک بختی؟

در سلوک، گاهی از این جلوات برای سالکین نیز پیش می‌آید الّا این‌که نوع آن نسبت به افراد، فرق می‌کند. از همین جلوات (تجلّیات و برق) است که سالک از غیر، بیگانه شده و با حق‌تعالی اُنس حاصل می‌کند.
(مقامات معنوی، ج 3،111)

6- تجلّیات وجودی

تجلّیات وجودی عبارت‌اند از مظاهری که در هر مظهری «حق» در آن منطوی است. تجلّیات وجودی همان مظاهر جمال و کمال است که بر عالم آید و آن سه قسم است:
1. تجلیات ذاتی که حق از خودش برای خودش مجرد از هر مظهر، صورت صفت و اسم و رسمی منزه دارد و آن عالم احدیّت است و با عالم سرّالاسرار و غیب الغیوب تعبیر می‌کنند.
2. تجلّیات صفاتی، عبارت است از تعیّنات حق از نفس خودش در مظاهر کمالات که اسماء حق باشند و آن عالم وحدت است که از کمون اسرار غیب مطلق به اعیان آشکار می‌شوند و محل تجلّیات صفات حق است.
3. تجلّیات افعالی، عبارت است از تعیّنات حق که در مظاهر اعیان خارجی از شکل و نوع و شخص و حسّی و معنوی متجلّی می‌شود و آن را عالم وحدانیّه گویند.
درمجموع، حق را وجودی حقیقی است در ذات خویش و وجودی اضافی است که در اعیان ممکنات ظاهر می‌شود و این وجود اضافی را می‌شود به سایه‌ای تشبیه کرد که بر کلّ ممکنات و موجودات کشیده شده است.
(التجلیات محی الدّین عربی، ص 18)

7- متجلّی به صفات

1. حق ّ تعالی اگر به صفت «عالمی» متجلّی شود؛ چنان بود که خضر را عطا فرمود: «و علَّمناهُ مِن لَدُنّا عِلماً: ما به خضر از نزد خودمان علم (لدنی) آموختیم.» (سوره‌ی کهف، آیه‌ی 65)
2. اگر به صفت «قدرت» متجلّی شود؛ چنان بود که پیامبر صلی‌الله علیه و آله را بود که به یک مشت خاک در جنگ بدر لشکری را هزیمت داد. «ما رَمَیتُ اِذ رَمیت وَلکن الله رَمی: تو (آن خاک را) که افکندی درواقع خدا افکند.»
(سوره‌ی انفال، آیه‌ی 17)
3. اگر به صفت «سمیعی» متجلّی شود؛ چنان بود که سلیمان علیه‌السلام آوازها و حتی آواز مورچه را می‌شنید. «وَ قالَت نملهُ یا ایُّها النَّمل ادخلوا مَساکِنَکُم: سلیمان علیه‌السلام شنید که مهتر مورچگان گفت: ای مورچگان! در جاهای خود درآیید تا سلیمان و لشکرش شما را پامال نکنند.» (سوره‌ی نمل، آیه‌ی 18)
4. اگر به صفت «کلام» متجلّی شود؛ چنان بود که موسی علیه‌السلام را بود. «وَ کَلَّمَ الله موسی تَکلیما: خدا با موسی (بی‌واسطه) سخن گفت سخن گفتنی.» (سوره‌ی نساء، آیه‌ی 164)
5. اگر به صفت «حیات» متجلّی شود؛ چنان بود که حضرت خضر علیه‌السلام و الیاس علیه‌السلام را هست.
6. اگر به صفت «بقاء» متجلّی شود؛ ثبوت صفات ربانی و رفع انانیّت انسانی کند. «یَمحوا الله ما یَشاءُ وَ یُثَبِّت: خدا محو و نابود می‌کند و ثابت پا بر جا می‌گذارد هر چه را بخواهد.» (سوره‌ی رعد، آیه‌ی 39)
7. اگر به صفت «رزّاقی» متجلّی شود؛ چنان بود که مریم را بود. «و هُزّی إلیک بِجِزْعِ النَّخله تُساقِط علیک رطباً جنیاً: ای مریم! تنه‌ی درخت خرما را بجنبان تا برای تو خرمای تازه بیفکند.» (سوره‌ی مریم، آیه‌ی 25)
8. اگر به صفت «خالقی» متجلّی شود؛ چنان بود که عیسی علیه‌السلام را بود. «وَ اِذ تَخلُقُ مِنَ الطّین کَهیئه الطّیر: چون از گِل شکل مرغی می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من مرغی می‌شد.» (سوره‌ی مائده، آیه‌ی 110)
9. اگر به صفت «احیاء» متجلّی شود؛ چنان بود که ابراهیم علیه‌السلام بنمود. «رَبِّ أرنی کَیفَ تحیی الموتی: ابراهیم علیه‌السلام گفت: خدایا! به من نشان بده که چگونه مرده‌ها را زنده می‌کنی.» (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 260)
(مرصادالعباد، ص 321)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 7 سوره‌ی آل‌عمران می‌فرماید: «تأویل قرآن را جز خداوند و استقراران در دانش نمی‌دانند…»

حدیث:

امام علی علیه‌السلام فرمود: «هرآینه ظاهر خواهد شد بر شما قومی که می‌زنند سرها را (به شمشیر) بر تأویل قرآن.»
(غررالحکم، حدیث 10102)
* تأویل قرآن آن است که عبارت صریح یا ظاهر در آن نباشد و استنباط از آن احتیاج به وحی و سنّت و الهام دارد.

توضیح مختصر:

کلمه‌ی تأویل به معنای بازگرداندن و پرده برداشتن از آیات است. تفسیر از مادّه «فَسَرَ» به معنای کنار زدن پرده است و تأویل، پایان و عاقبت و بازگشت هر امری است.
منظور، بازگشت دادن ظاهر به باطن است زیرا قرآن ظاهر و باطنی دارد و ارجاع باید مستند به معصوم باشد و به وهم و فکر ناقص، تأویل کردن ممنوع است.
معنای دیگر تأویل ارجاع معانی و مفاهیم خارجی آیات از ظاهری به باطنی می‌باشد، چنان‌که در تأویل قابیل و هابیل در داستان فرزندان آدم به نفس و عقل، که تسلّط هابیل (عقل) به قابیل (نفس) لازم است.
امّا تأویل ممنوع مانند این آیه «هو مَعَکُم اَینَ ما کُنتُم: خدا با شماست هر جا که باشید.» (سوره‌ی حدید، آیه‌ی 4) که تأویل می‌کنند به حلول و اتّحاد، این تأویل باطل است. خداوند در سوره‌ی یوسف آیه‌ی 6 به یوسف علیه‌السلام فرمود: «این تعبیر خواب توست که خدا تو را برگزید و علم تأویل خواب‌ها را بر تو آموخت.» پس اگر تعبیر خواب از ظاهر بازگشت شود و پرده برداشته شود، تأویل آن خواب می‌شود که یوسف علیه‌السلام آن علم را داشت.

1- امام مبین

خداوند در سوره‌ی یس آیه‌ی 13 می‌فرماید: «وَ کُلُّ شَیءٍ احصَیناهُ فی اِمامٍ مُبین: و هر چیزی را در امام و پیشوای آشکار قرار دادیم.»
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمود: «به خدا قسم، امام مبین منم که حق و درستی را از باطل و نادرستی آشکار می‌سازم و آن را از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلّم به ارث برده‌ام.»
امام حسین علیه‌السلام فرمود: چون این آیه بر پیغمبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم نازل شد، ابوبکر و عمر برخاسته و پرسیدند: امام مبین تورات است؟ فرمود: نه، گفتند: انجیل است؟ فرمود: نه، گفتند: قرآن است؟ فرمود: نه؛ پس امیرالمؤمنین علیه‌السلام وارد شد؛ پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «این است آن امام مبین که خدای تعالی علم هر چیز را در او شمرده و بیان کرده است.»
(تفسیر فیض الاسلام، ص 1160)

2- درخت زیتون

خداوند در سوره‌ی نور، آیه‌ی 35 می‌فرماید: «از درخت مبارک زیتون که نه خاوری و نه باختری (نه شرقی، نه غربی) می‌باشد فروزان است.»
این درخت از درختان جهان حسّ و عالم طبیعت، آن‌چنان‌که محجوبان از حق گمان می‌کنند، نیست. وگرنه در گوشه‌ای از اطراف جهان مکان داشت و مورداشاره‌ی حسّی قرار می‌گرفت. این درخت در دنیا و در جهان دیگر هم نیست. تنها، خداوند برای نور وجود خود مثل زده است. درخت زیتون در نزد پوشیدگان از حق که به پایین‌ترین مرتبه از معانی قانع شده‌اند، عبارت است از درختی که در شام یا دیگر نقاط روییده می‌شود که گویند بهترین زیتون، زیتون شامی است؛ اما به حسب مقامات عارفین و اشارات قرآنی گاهی تعبیر به درخت طوبی و سدره المنتهی می‌شود و آن روغن‌زیتون، مطالب علمی و برهانی و نورانی است که شامل خطابات و موعظه‌های نیکو است که عقل‌های بلند آن را پذیرا می‌گردند.
(تفسیر آیه‌ی نور ملاصدرا، ص 56)

3- دو تأویل

عارف شبستری فرمود:

علوم دین ز اخلاق فرشته است **** نیاید در دلی کو سگ سرشت است

علوم دینی از اخلاق فرشتگان است. نباید دل عالم دینی، دنبال صفات سگی یعنی حرص به دنیا باشد.

حدیث مصطفی صلی‌الله علیه و آله و سلّم آخر همین است **** نکو بشنو که البته چنین است

آن‌که پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم در حدیثی فرمود: «در خانه‌ای که سگ باشد، فرشته داخل نمی‌شود.» در معنا، منظور همین است؛ یعنی دلی که در آن صفات سگی باشد، جای نزول فرشتگان نخواهد بود.

درون خانه‌ای چون هست صورت **** فرشته ناید اندر وی ضرورت

از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلّم حدیث است: «درون خانه‌ای که عکس و نقوش باشد، مَلَک در نیاید.» در معنا، منظور این است که هر چه اشتغال دنیوی آورد و دل را مشغول کند، نقش غیر خدایی باشد و فرشته در نیاید.
(گلشن راز، ابیات 592-590)

4- ستاره، ماه و خورشید

خداوند در قرآن درباره‌ی حضرت ابراهیم علیه‌السلام (نسبت به عقاید باطل مردم) می‌فرماید:
1. چون شب ظاهر شد و تاریکی فراگرفت، ستاره‌ای (زهره یا مشتری در آخر ماه) را دید و گفت: این ستاره پروردگار من است.
2. چون ماه را در حال طلوع و درخشندگی دید، فرمود: این خدای من است.
3. چون خورشید آشکار شد، فرمود: این خدای من است.
4. چون این‌ها ناپدید و پنهان شدند، فرمود: من ازآنچه شما شرک می‌ورزید بیزار هستم.
(سوره‌ی انعام، آیات 79-76)
در تأویلات عرفانی این آیات در کتاب مرصادالعباد (صفحه 303) آمده است: ابراهیم علیه‌السلام در بدایت حال، ستاره دید که آینه‌ی دل به‌قدر کوکب صفا یافته بود.
چون ماه را مشاهده کرد، آینه دل به کمال صافی شد.
چون خورشید را مشاهده کرد، عکسی از پرتو انوار صفات ربوبیّت بود که در آینه‌ی دل مشاهده کرد.
در سالک آنچه از انوار حق مشاهده‌ی دل شود، همان، نور معرفت دل گردد و تعریف حال خود هم به خود کند. آنچه در دل کامل می‌بیند، از حضرت است نه از اغیار. پس آنچه از ستاره و ماه و خورشید در ظاهر دیده شود در عالم دل هم مشاهده کند؛ چون آینه‌ی دل صافی شد، گاه مشاهدات در عالم غیب ببیند از عالم دل به‌واسطه‌ی خیال، گاه در شهادت از عالم ظاهر به‌واسطه حس ببیند.

5- شنا، اسب‌سواری و تیراندازی

مرحوم عارف بالله حاج اسماعیل دولابی درباره‌ی این حدیث: «شنا، اسب‌سواری و تیراندازی را به فرزندانتان بیاموزید.» می‌فرمود: «مقصود از شنا این است که در دریای عمیق دنیا شنا کنند و در آن غرق نشوند. مقصود از اسب‌سواری این است که یاد بدهید چگونه مرکب بدن را برانند که سر کشی نکند و اختیار آن‌ها را به دست نگیرد و آن‌قدر این‌سو و آن‌سو نکشاند که آن‌ها را خسته و درمانده کند و آخرالامر هم بر زمین بزند و بکشد.
مقصود از تیراندازی این است که یاد بدهید چگونه تیر دعا را به هدف بزنند. اگر این سه تا را یاد گرفتی، دیگر فرمان خدا را ببر و به این کاری نداشته باش که چیزی گیرت می‌آید و روزی‌ات زیاد می‌شود یا کم می‌شود.»
(مصباح الهدی، ص 460)

6- پنج آیه

در سوره‌ی نازعات آیات (5-1) خداوند می‌فرماید:
1. قسم به بیرون کنندگان (جان کافران) به‌سختی.
2. قسم به یک نوع نشاط دهندگان.
3. قسم به یک نوع مسابقه گذاران.
4. قسم به یک نوع سبقت گیرندگان.
5. قسم به تدبیر کنندگان امور «و النّازِعات غَرقاً و النّاشِطاتِ نَشطاً وَ السّابِحاتِ سَبحاً فَالسّابِقاتِ سَبقاً فَالمُدبِّراتِ اَمراً»
ترجمه دیگر:
1. سوگند به بر کَنَدگان به قوّت.
2. و به کِشَندگانِ کِشیدنی.
3. و به فرشتگانی که شناورند (با شتاب فرود آیند) شناوری.
4. پیشی گیرندگان پیش گرفتنی.
5. کاربرداران، کاری.
استفاده‌ی الهامی در تأویل چنین نوشته‌اند:
مرحله اوّل: از نازعات اشاره است به قلع و نزع از زندگی مادّی و غفلت.
مرحله دوّم: از ناشطات، اشاره است به تحکیم و عقد افکار از راه عمل و توبه.
مرحله سوّم: از سابحات تعبیر می‌شود به حصول موفقیت در پیشرفت صحیح به خاطر رفع حجب و موانع.
مرحله چهارم: از سابقات تعبیر می‌شود به مستعد بودن و دخول در زمره‌ی ملکوتیان.
مرحله پنجم: از مدبرات تعبیر می‌شود به ترتیب و تنظیم اموری که محوّل به او شده و مأموریت باطنی در انجام آن‌ها پیدا می‌کند.
(رساله‌ی لقاءالله، ص 77)