بایگانی دسته ی ح-خ

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 142 سوره‌ی انعام می‌فرماید: «(او کسی است که) از چهارپایان، برای شما حیوانات باربر و حیوانات کوچک (برای منافع دیگر) آفرید، از آنچه به شما روزی داده (از حلال) بخورید.»

حدیث:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر که چهارپایی می‌خرد، سواری‌اش برای او و روزی‌اش بر خداوند است.»
(مکارم الاخلاق، ج 1، ص 504)

توضیح مختصر:

یک دسته از مخلوقات الهی، چهارپایان هستند که خداوند به حکمت خود آن‌ها را آفریده که دسته‌ای اهلی هستند و برای آن‌ها در بشر قوانینی را اشاره فرمود. گروهی نیز درنده هستند که استفاده از آنان به هر نوعی دارای احکامی است که در شریعت آن‌ها را ثبت و ضبط کرده‌اند.
امّا آنچه حکمت بالغه ی حق‌تعالی اقتضاء می‌کرده، همه‌ی دسته‌جات و گروه‌های آنان را خلق کرده که لازمه‌ی بقاء بوده است گرچه بعضی به خاطر مسائل چند، نسل آنان منقرض شده است.
حیوانات بنا بر قالبشان همانند انسان قوّه ی عاقله و تکلیف ندارند. مسائل غریزی مانند خوردن و خوابیدن، مجامعت و زائیدن، تغذیه و شکار کردن و مانند این‌ها بر نوع آنان غالب است. ازآنجایی‌که اکثریت بشر از اول نمی‌خواستند زیر بار قوانین الهی بروند در حلال بودن گوشت و یا حرام بودن، یا نوع عقوبت‌ها بر چهارپایان، احکام شخصی و تقلیدی را بر آنان روا می‌داشتند. مثلاً در جاهلیّت با سنگ و چوب و خفه کردن و … بر حیوان می‌زدند تا بمیرد آنگاه از گوشت آن استفاده می‌کردند. درواقع قوانینی که انسان‌ها باید بر حیوانات روا بدارند از حکمت پروردگار است و مراعات نکردن و افراط‌وتفریط برخلاف قوانین حاکم بر چهار پایان، عوارضی هم در بردارد.

1- گورخران

ابن عربی گوید: «در زمان جاهلیّت و جوانی در سفری به همراه پدرم بودم. از دو شهر قومونه و بلمه از شهرهای اُندلُس عبور می‌کردیم که ناگاه به دسته‌ای از گورخران وحشی رسیدیم که به چرا مشغول بودند. من به شکار علاقه‌مند بودم.
در دلم گذراندم که به هیچ‌یک از آن‌ها آزار نرسانم. اسبم به آن‌ها یورش برد ولی من او را از این کار بازداشتم. درحالی‌که نیزه به دستم بود به آن‌ها رسیدم؛ نیزه به پشت آن‌ها می‌خورد ولی آن‌ها همچنان مشغول چرا بودند و سرشان را بلند نمی‌کردند. چون به راه خدا آمدم، فهمیدم امانی که در نفسم بر آن‌ها بود، در نفوس آن‌ها سرایت کرده بود.»
(آینه‌ی سالکان، ص 28 -فتوحات مکیه، ج 4، ص 540)

2- اسب امام حسین علیه‌السلام

چون امام حسین علیه‌السلام شهید شد، اسب امام علیه‌السلام موسوم به ذوالجناح، شیهه‌اش بلند شد. عمر سعد دستور داد اسب را بگیرند، امّا اسب با مدافعه و زدن افراد و اسب‌های دیگر، فرار کرد. با دست و پا و دندان نتوانستند آن را بگیرند. زین واژگون شد و روی به خون مویش رنگین کرد، به طرف خیمه‌ها آمد و خبر شهادت امام علیه‌السلام را رساند. پس برای او سه احتمال است:
1. سر خود را آن‌قدر بر زمین بکوفت تا جان داد.
2. به‌طرف بیابان رفت و دیگر کسی او را ندید.
3. فرار کرد و خود را به فرات انداخت.
(رمزالمصیبه، ج 2، ص 339)

3- شتر

پیامبر صلی‌الله علیه و آله شتری را دید که او درحالی‌که پالان و بار به دوشش بود، عقال کرده‌اند. (زانویش را بسته‌اند) فرمود: «صاحب این شتر کجاست که مروّت ندارد و باید فردای قیامت برای مخاصمه آماده گردد؟»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «چهارپا می‌گوید: خدایا! مالک خوبی روزی من کن که از آب و علف سیرم کند و بیش از طاقتم بارم نکند.»
(مکارم الاخلاق، ج 1، ص 506 و 503)

4- شیر

مردی از قبیله‌ی بنی اسد که زراعت می‌کرد و عجایب بسیاری در کربلا دیده بود، می‌گفت:
«وقتی امام حسین علیه‌السلام شهید شد و سپاه کوفه از کربلا کوچ کرد، هر شب شیری از سمت قبله می‌آمد و به قتلگاه کشتگان می‌رفت و بامدادان برمی‌گشت. یک‌شب در آنجا ماندم و دیدم آن شیر بر جسد امام حسین علیه‌السلام نزدیک می‌شد و حالت ناله داشت و چهره‌ی خود را بر آن جسد می‌مالید.»
بر این اساس است که در مراسم شبیه‌خوانی کربلا، کسی در پوست شیر می‌رود و به حالت ناله و گریه می‌افتد.
(فرهنگ عاشورا، ص 28 -ناسخ التواریخ، ج 4، ص 23)

5- سگ

در زمان پیامبر صلی‌الله علیه و آله دو روز پشت سر هم در کنار خانه‌ی شخص انصاری، سگش پای دو نفر را گاز گرفت و مانع از آمدن آن‌ها به جماعت شد. شکایت را نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله بردند.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله به همراه عده‌ای به در خانه‌ی شخص انصاری رفتند. چون آن مرد درب خانه را باز کرد، پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «برو سگت را بیرون بیاور که در دو روز، پای دو نفر را گاز گرفته است.» پس سگ را ریسمان به گردن بسته و خدمت پیامبر صلی‌الله علیه و آله آورد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله علّت را جویا شد و سگ هم به زبان فصیح گاز گرفتن دو نفر را توضیح داد و گفت: «آن دو نفر منافق هستند. در ظاهر ایمان دارند ولی در باطن وصیّ شما علی علیه‌السلام را لعن و نفرین می‌کنند. برای این پای آن‌ها را گاز گرفتم.» پیامبر صلی‌الله علیه و آله هم به مرد انصاری سفارش سگ را کردند.
(مدینه المعاجز، ص 114)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 63 سوره‌ی فرقان می‌فرماید: «(بندگان خاص) هنگامی‌که جاهلان (و آدم‌های احمق) آن‌ها را مخاطب می‌سازند (و سخنان نابخردانه گویند) به آن‌ها سلام می‌گویند.»

حدیث:

امام سجّاد علیه‌السلام می‌فرماید: «از مصاحبت با آدم احمق پرهیز کن، چون می‌خواهد به منفعت برساند، ضرر می‌رساند».
(الکافی، ج 2، ص 376)

توضیح مختصر:

آدمی که عقل و رأیش فاسد است، ساده‌لوح و کودن است. احمق کسی است که سخن او بر فکرش پیشی جوید و هنگام سخن فکر نکند که گفتار او درست است یا نه. بعضی‌ها حماقت ذاتی دارند و بعضی، حماقتشان اکتسابی است که به‌واسطه‌ی عدم تفکّر و تأمّل در عواقب امور، کم‌کم این رذیله در آن‌ها قوی می‌گردد. شروع صفات ذمیمه و منشاء ارتکاب اعمال فسق و فجور از همین حُمْق آغاز می‌شود. بیان حماقت بسیاری که در مقابل انبیاء می‌ایستادند و جبهه می‌گرفتند این بود که دلیل و برهان نداشتند و از روی خصومت و عِناد، مجادله می‌کردند و قوّه‌ی تشخیص از آنان گرفته شده بود. لذا هر ملّت و قومی برای خود معبود چوبین و یا سنگی درست کرده بود و با تقلید و تعصّب از گذشتگان، آن‌ها را می‌پرستید و گوش هوش نداشتند تا ادراک کلام انبیاء را نمایند یعنی مشاعر ظاهری و باطنی نمی‌توانست تشخیص بدهد و کودنی سر تا پای و جود آن‌ها را گرفته بود.
بنی‌اسرائیل با دیدن معجزات بسیار و کرامات از موسای پیامبر، بعد از مسافرتی، اکثر مردم گوساله‌پرست شدند یعنی کودنی و اشکال‌تراشی و نداشتن رأی ثابت سبب می‌شود صد و هشتاد درجه ازاین‌رو به آن رو شوند تا جایی که بار دیگر به موسی گفتند ما می‌خواهیم خدایت را با چشمِ سر ببینیم. شدت ظهور حماقت در قوم بنی‌اسرائیل به حدی بود که بیشترین قصص قرآن در این جهت به آن‌ها تعلق گرفت.

1- خنجر در آستین

محمد بن زید رازی می‌گوید: روزی در خدمت امام رضا علیه‌السلام بودم، در ایّامی که مأمون او را به ولی عهدی معرفی کرده بود. مردی از خوارج درحالی‌که خنجری زهرآگین در آستین داشت، وارد شد و به دوستانش گفت:
«به خدا سوگند! پیش این شخص که می‌گوید، فرزند پیامبر است، می‌روم و از وی دلیل همکاری و همراهی با این طاغوت (مأمون خلیفه‌ی عباسی) را خواهم پرسید. اگر بر این کار برهانی داشت که هیچ، وگرنه مردم را از دست او راحت خواهم کرد.»
سپس پیش امام آمد و اجازه طلبید حضرت اجازه داد و فرمود: «به شرطی به پرسش تو پاسخ می‌دهم که اگر جوابم را پسندیدی و قانع شدی، آنچه در آستین داری (خنجر را) بشکنی و دور اندازی.»
آن مرد که از خوارج بود، شگفت‌زده شد. خنجر را بیرون آورد و شکست. آنگاه پرسید: «چرا به حکومت این طاغوت داخل شده‌ای؟ درحالی‌که اینان در نظر تو کافرند و تو پسر پیامبری، چه چیز، تو را به این کار واداشته است؟» امام رضا علیه‌السلام فرمود: «آیا به نظر تو اینان کافرترند یا عزیز مصر و اهل کشور او؟
مگر نه این است که اینان خود را موحّد می‌شمارند، ولی فرمانروایان مصر نه یکتاپرست بودند و نه خداشناس؟ یوسف پسر یعقوب، پیامبر و فرزند پیامبر بود که به عزیز مصر گفت: «مرا مأمور خزاین مملکت قرار بده که در حفظ دارایی و مصارف آن حافظ و بصیرم.» (سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 55)
او با فرعون نشست‌وبرخاست می‌کرد، درحالی‌که من یکی از فرزندان پیامبرم و نه پیامبر، مأمون هم مرا بر این کار اجبار و اکراه کرده است، چرا بر من خشم می‌گیری و این را زشت می‌شماری؟!»
آن مرد که این مطالب منطقی را از امام شنید، گفت: «درست است، گواهی می‌دهم که تو پسر پیامبری و تو صادق و درستکار هستی.»
(تربیت اجتماعی -بحارالانوار، ج 49، ص 55)

2- یک‌لحظه

رشید بن زبیر مصری یکی از قضّات با علم و دانش بود که در قرن ششم زندگی می‌کرد. قدی کوتاه و رنگی تیره و لب‌هایی درشت و بینی پهنی داشت و بسیار بدگِل و کریه‌المنظر بود. او یک روز از خانه خارج شد و دیر به منزل بازگشت. رفقا علّت تأخیر را پرسش نمودند. او علّت را نمی‌گفت. اصرار کردند، سرانجام گفت: «امروز از فلان محل، عبور می‌کردم؛ با زنی خوشگل برخورد کردم. با چشم علاقه به من نگاه کرد، از خوشحالی خودم را فراموش کردم؛ با گوشه‌ی چشم اشاره کرد، دنبال او به راه افتادم، کوچه‌هایی را یکی پس از دیگری پیمودم تا به منزلی رسیدم. در را گشود، داخل شد و به من نیز اشاره کرد، وارد شدم، نقاب از صورت چون ماه خود گرفت. سپس دست‌ها را به هم زد و کسی را نام برد، دخترکی بسیار زیبا از طبقه بالای عمارت به صحن خانه آمد. زن به دختربچه گفت: اگر بار دیگر در بستر ادرار کنی تو را به این قاضی می‌دهم، بخورد، سپس رو به من کرد و گفت:
امیدوارم که خداوند احسان خود را در بزرگواری قاضی از ما سلب نفرماید، عزّت برقرار! با شرمساری و حماقتی که از من صادر شد، از خانه بیرون آمدم و از شدّت ناراحتی راه خانه را گم کردم و در کوچه‌ها می‌گشتم، به این جهت دیر آمدم.»
(حکایت‌های پندآموز، ص 108 -لغت‌نامه دهخدا (اثبات – اختیار)، ص 1224)

3- حماقت خلیفه

حمحاهه، شخصی را گرفت و نزد هارون‌الرشید آورد و گفت: او زندیق و کافر شده است. هارون گفت: «ای دشمن خدا تو زندیق شده‌ای؟!» گفت: «نه چگونه زندیق باشم که نماز واجب خواندم و نماز نافله و مستحبّات را به جای آوردم.»
هارون گفت: «ای مُدبِر (پشت کننده به دین) آن‌قدر تو را می‌زنم تا اقرار کنی.» گفت: «اگر این کار را کنی خلاف پسرعموی خود -پیامبر اسلام- رفتار می‌کنی.»
هارون گفت: چگونه؟ گفت: «او شمشیر بلند می‌کرد تا مردم به مسلمانی اقرار کنند؛ و تو چوب می‌زنی تا به کافری اقرار کنم.» هارون از این سخن متحیّر شد و او را رها کرد.
(جوامع الحکایات، ص 143)

4- یزید بن مروان

ازجمله احمقان روزگار یزید بن مروان بود و درباره‌ی حماقت‌های او بسیار نوشته‌اند ازجمله نوشته‌اند که وقتی شتر او گم شده بود، ندا می‌کرد، هر کس از شتر من خبری بیاورد، آن شتر را به او می‌دهم.
گفتند: «اگر می‌خواهی شتر را به آن کس بدهی که برایت خبر بیاورد، چرا زحمت طلب بر خود می‌نهی و خود را رنجور می‌داری؟»
گفت: «لذّت یافتن، خود چیز دیگر می‌باشد.»
روزی قلّاده‌ای از مهره‌ها که زنان بر گردن می‌نهند، بر گردن خویش گذاشت. گفتند: «چرا چنین کرده‌ای؟» گفت: «تا خود را گم نکنم.»
شبی خفته بود و برادرش آن قلّاده را از گردن او بدزدید و در گردن خود انداخت. چون برخاست گردن بند را در گردن برادر خود دید. گفت: ای برادر! اگر تو منی، پس من کیستم؟

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 168 سوره‌ی بقره می‌فرماید: «ای مردم ازآنچه در زمین حلال و پاکیزه است تناول کنید.»

حدیث:

امام کاظم علیه‌السلام فرمود: «حرام نمو نمی‌کند و اگر نمو کند مبارک نخواهد بود.»
(جامع السعادات، ج 2، ص 167)

توضیح مختصر:

آنچه خداوند روزیِ بندگان کرده، امر به طیّب و حلال نموده است. لذا در مال حلال و خوردنِ غذای پاک و مانندِ آن، حسابی نیست؛ و آنچه ناپاک و حرام است از آن، نهی شده و کسی که مرتکب آن شود، قابل حساب و عقاب است.
مصادیق حلال و حرام، بسیار است که در علم شریعت و احکام و قرآن، به آن‌ها اشاره گردیده است. ماهی در درونِ دریا دو نوع است: فَلس دار و بی فَلس که یکی حلال و دیگری خوردنش حرام است. انتفاع از ماهی، بستگی به اعتقاد و ایمان شخص دارد. پولی که از دسترنج شخص و پولی که از ربا به دست می‌آید، هرکدام مسئله‌ی آن از نظرِ شریعت، معلوم است تا شخص نسبت به حلال و حرام، چقدر عقیده داشته و مراعات کند.
هر چیزی که به آن مارک حلال بخورد دارای خواص مثبت خود است و هر چیزی که مُهرِ حرام به آن خورد دارای عوارض منفی و از خبائث می‌باشد که در دنیا و آخرت، معلوم می‌گردد.
در باب خمس، برای اینکه شخص را نجات بدهند، دستور به دادن خمس مالِ مخلوط به حرام دادند. مبنای حلال و حرام از احکام و فقه معلوم می‌گردد امّا عمل به آن‌ها، به شخصِ عامل بستگی دارد. کسانی مانند خلفای غاصب که حرام را حلال و یا حلال را حرام می‌کردند، نوعاً به بدعت‌ها روی آورده و در محتوای دین دست بُرد زدند و مردم را هم بر همان عقیده، گمراه کردند.

1- یهود و غذای حرام

هنگامی‌که حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله و سلّم هفت‌ساله بود، یهودیان (که نشانه‌هایی از پیامبری را در او دیدند درصدد بعضی امتحانات برآمدند) با خود گفتند: ما در کتاب‌هایمان خوانده‌ایم که پیامبر صلی‌الله علیه و آله اسلام از غذای حرام و شبهه، دوری می‌نماید خوب است او را امتحان کنیم، بنابراین مرغی را دزدیدند و برای حضرت ابوطالب فرستادند تا همه به‌عنوان هدیه بخورند، همه خوردند غیر پیامبر صلی‌الله علیه و آله که به آن دست نزد.
علّت این کار را پرسیدند، حضرتش در پاسخ فرمود: «این مرغ حرام است و خداوند مرا از حرام نگه می‌دارد.»
پس‌ازاین ماجرا، مرغ همسایه را گرفته و نزد ابوطالب فرستادند، به خیال اینکه بعد پولش را به صاحبش بدهند. ولی آن حضرت بازهم میل ننمود و فرمود: «این غذا شبهه‌ناک است.»
وقتی یهود از این جریان اطلاع یافتند، گفتند: «این کودک دارای مقام و منزلت بزرگی خواهد بود.»
(درس‌هایی از زندگی پیامبر، ص 31 -بحارالانوار، ج 15، ص 336)

2- طبق حرام

ایامی که «امام باقر علیه‌السلام» در حبس منصور دوانیقی (دومین خلیفه عباسی) بود غذا کم میل می‌کردند. روزی یکی از زن‌های صالحه که دوستدار اهل‌بیت بود، دو عدد نان از حلال درست کرد و به نزد امام فرستاد تا میل کند.
زندانبان به امام عرض کرد: «فلان زن صالحه که دوستدار شماست این دو عدد نان را به رسم هدیه فرستاده و سوگند می‌خورد که از حلال است و التماس دارد که امام آن را تناول کند.»
امام قبول نفرمود و به نزد آن زن فرستاد و فرمود: «او را بگوئید که ما می‌دانیم طعام تو حلال است، اما چون بر طبق حرام پیش ما فرستادی، خوردن آن ما را روا نیست.»
(لطایف الطوایف، ص 44)

3- دام شیطان

یکی از شاگردان «آیت‌الله شیخ مرتضی انصاری» می‌گوید: در دورانی که در نجف اشرف نزد شیخ به تحصیل مشغول بودم، شبی شیطان را در خواب دیدم که بندها و طناب‌های متعدّدی در دست داشت.
از شیطان پرسیدم این بندها برای چیست؟ گفت: «این‌ها را به گردن مردم می‌اندازم و آن‌ها را به سمت خویش می‌کشم و به دام می‌اندازم.»
روز گذشته یکی از این طناب‌های محکم را به گردن شیخ انداختم و او را از اتاقش تا اواسط کوچه‌ای که منزل شیخ در آن است کشیدم، ولی افسوس که از دستم رها شد و برگشت.»
صبح نزد شیخ آمدم و خواب گذشته را برایش نقل کردم، فرمود: «شیطان راست گفته است، زیرا آن ملعون دیروز می‌خواست مرا فریب دهد که به لطف خدا از دستش گریختم.
دیروز پول نداشتم و اتفاقاً چیزی در منزل لازم شد، با خود گفتم یک ریال از مال امام زمان علیه‌السلام نزدم موجود است و هنوز وقت مصرفش نرسیده، آن را به عنوان قرض برمی‌دارم و سپس ادا خواهم کرد.
یک ریال را برداشتم و از منزل خارج شدم، همین‌که خواستم آن چیز موردنیاز را بخرم، با خود گفتم: از کجا که من بتوانم این قرض را بعداً ادا کنم؟ در همین تردید بودم که ناگهان تصمیم گرفتم به منزل برگردم. چیزی نخریدم و به خانه برگشتم و آن پول را سر جای خودش گذاشتم.»
(سیمای فرزانگان، ص 430 -زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص 88)

4- غذای خلیفه

روزی در مجلس «هارون‌الرشید» (پنجمین خلیفه عباسی) که جمعی از اشراف حاضر بودند صحبت از بهلول و دیوانگی او شد. هنگام خوردن غذا، سفره‌ی سلطنتی پهن شد، یک ظرف غذای مخصوص در جلوی هارون گذاردند.
هارون غذای خود را به یکی از غلامان داد و گفت: این غذا را برای بهلول ببر تا شاید بهلول را جذب خود کند.
وقتی غلام غذا را نزد بهلول آورد که در خرابه‌ای نشسته بود گذاشت، دید چند سگ در چند قدمی، لاشه‌ی الاغی را دارند می‌درند و می‌خورند.
بهلول غذا را قبول نکرد و به غلام گفت: «این غذا را نزد آن سگ‌ها بگذار»، غلام گفت: «این غذای مخصوص خلیفه بوده و به احترام تو، برایت فرستاده است، توهین به مقام خلیفه نکن.»
بهلول گفت: «آهسته سخن بگو که اگر سگ‌ها هم بفهمند، از این غذا نمی‌خورند.» (چه آنکه اموالِ در تصرف خلیفه حلال و حرامش معلوم نیست.)
(حکایت‌های شنیدنی، ج 1، ص 120)

5- عقیل

روزی «عقیل» برادر «امام علی علیه‌السلام» از حضرتش درخواست کمک مالی کرد و گفت: «من تنگدستم مرا چیزی بده.»
حضرت فرمود: «صبر داشته باش تا میان مسلمین تقسیم کنم، سهمیه‌ی تو را خواهم داد.» عقیل اصرار ورزید، امام به مردی گفت: «دست عقیل را بگیر و ببر در میان بازار، بگو قفل دکانی را بشکند و آنچه در میان دکان است بردارد.» عقیل در جواب گفت: «می‌خواهی مرا به‌عنوان دزدی بگیرند.»
امام فرمود: «پس تو می‌خواهی مرا سارق قرار دهی که از بیت‌المال مسلمین بردارم و به تو بدهم؟»
عقیل گفت: «پیش معاویه می‌روم»، فرمود: «خود دانی.» عقیل پیش معاویه رفت و از او تقاضای کمک کرد. معاویه او را صد هزار درهم داد و گفت: «بالای منبر برو و بگو علی علیه‌السلام با تو چگونه رفتار کرد و من چه کردم.»
عقیل بر منبر رفت و پس از سپاس و حمد خدا گفت: «مردم من از علی علیه‌السلام دینش را طلب کردم و مرا که برادرش بودم رها کرد و دینش را گرفت، ولی از معاویه درخواست نمودم مرا به دینش مقدم داشت.»
(پند تاریخ، ج 1، ص 180 -صواعق المحرقه)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 46 سوره‌ی اَنفال می‌فرماید: «صبر کنید که خداوند همیشه با صابران است».

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «صبر از شهوت، عفت؛ صبر از خشم، مردانگی؛ و صبر از گناه، پارسایی است.» (غررالحکم، ج 1، ص 609)

توضیح مختصر:

شکیبایی کردن و بردباری در مقابل مصائب را صبر گویند. مصیبت‌های وارده بر انسان، به یک نوع و به یک کیفیت و کمیت نیست تا حقیقت صبر بر آن درد و رنج معلوم گردد بلکه هرچه کیفیت رنج و تعب و دردمندی و نا داری و مرض و … بالاتر باشد، پایداری بر آن هم سخت‌تر است. مثلاً مؤمنین در جنگ از سختی آن به خداوند عرضه می‌دارند: «خداوندا! بر ما صبر را ارزانی دار؛ ربّنا اَفرِغ عَلَینا صَبراً» (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 250)
درواقع آنان صبر معمولی را تقاضا نکردند، زیادی صبر را طلب کردند برای همین در روایات آمده است که «نسبت صبر به ایمان مانند نسبت سر به بدن است.» این نمونه‌ها گویای یک نکته است که شکیبایی، درجات دارد و به حقیقتِ آن کسی می‌رسد که بیشترین تحمل را داشته و طاقت خود را ظرف مصائب و رنج‌ها نموده است. وقتی کسی در جنگ فرار می‌کند، در مصیبت فرزند به خدا گلایه می‌کند، از زخم‌زبان افراد شانه خالی می‌کند، با نا داری نمی‌تواند دست‌وپنجه نرم کند و … معلوم می‌گردد به حقیقت شکیبایی نرسیده و ثباتی ندارد. صبر بر سه گونه است: صبر بر معصیت، صبر بر طاعت، صبر بر مصیبت. در هر سه مورد وقتی نفس نتوانست پایداری کند بی‌تاب و مضطرب می‌شود و اگر بردباری کرد همان می‌شود که خداوند درباره‌ی اجر صابرانِ واقعی در قرآن می‌فرماید: «همانا ثواب و اجر صابران بدون حساب داده می‌شود.» (سوره‌ی زمر، آیه‌ی 10)

1- صبر بر بیماری
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «کسی که شبی را با حالت بیماری به سر آورد و آن را بر خود بپذیرد و شکر آن را به‌جا آورد، ثواب شصت سال عبادت برای اوست.» پرسیدند: «پذیرفتن آن چگونه است؟» فرمود: «بر آن صبر می‌کند و درد خود را به کسی اظهار نمی‌کند و چون بامداد شود، خدا را در آنچه بر او گذشته است سپاس می‌گوید.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «کسی که سه روز بیمار شود و نزد عیادت کنندگان شکایتی نکند، گوشتش را به گوشتی بهتر و خونش را به خونی بهتر تبدیل کنم. اگر به او بهبودی بخشم در حالی است که هیچ گناهی بر او نیست؛ و اگر او را بمیرانم مشمول رحمت من خواهد شد.»
(راه روشن، ج 7، ص 162 -الکافی، ج 3، ص 115 و 116)

2- صبر، رحمت آورد

عبدالرحمان بن عوف گوید: دختری را به عنوان رسول، نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرستادم و گفتم: «دختر مغلوبه است (مصیبت‌زده است و نشانه‌ی مرگ در او پیدا شده)». پیامبر صلی‌الله علیه و آله به فرستاده گفت: «به او بگو خدا هر وقت بخواهد می‌دهد و هر وقت بخواهد می‌گیرد. (شخص باید صبر کند)» بار دوم و سوم، پیغام‌رسان را فرستادم و پیامبر صلی‌الله علیه و آله همان جواب را داد.
بعد پیامبر صلی‌الله علیه و آله با عده‌ای از اصحاب تشریف آوردند و حضرت نسبت به او رقّت کردند و اشک او جاری شد و اصحاب متوجه شدند و همه نگاه می‌کردند.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «چه شده رحمت خدا را! می‌بینید هر جا که بخواهد می‌گذارد و او رحم به بندگان رحیم خود می‌کند.»
(محجه البیضاء، ج 7، ص 129 -مجمع الزوائد، ج 9، ص 18)

3- خدا امر کرده است

وقتی‌که عبدالله بن حسن و بستگانش را به امر خلیفه، منصور دوانیقی به زندان بردند، امام صادق علیه‌السلام نامه‌ای برای آن‌ها نوشت. خلاصه‌اش این است: این نامه به سوی ذرّیه‌ی پاک، از طرف پسر برادر و پسرعمویش. ای عبدالله! اگر شما را به زندان بردند، مرا هم شریک کردند. خداوند در کتابش برای پرهیزکاران صبر خواسته. در آنجا فرمود: فَاصبِر و لاتَکُن ِلِصاحِب الحوت؛ شکیبایی کن و مانند یونس پیغمبر مباش. (سوره‌ی قلم، آیه‌ی 48 ) نزد خدا چیزی محبوب‌تر از ناراحتی با شکیبایی نیست. حضرت یحیی علیه‌السلام و زکریا علیه‌السلام به دست دشمنان کشته شدند و جدّت علی بن ابیطالب علیه‌السلام و پسرعمویت حسین بن علی علیه‌السلام را کشتند.
ای عمو زادگان! بر شما باد به صبر و رضا. از خدا می‌خواهم به من و شما صبرش را عنایت فرماید و از هر هلاکت ما را دور دارد.
(داستان‌ها و پندها، ج 2، ص 93 -بحار، ج 11، ص 12)

4- رخسار سرخ

وقتی پیامبر صلی‌الله علیه و آله مالی را میان مسلمانان تقسیم می‌کرد، یکی از اعراب مسلمان گفت: «در این تقسیم، رضای خدا خواسته نشده است.»
این سخن را به اطّلاع پیامبر صلی‌الله علیه و آله رسانیدند. رخسار حضرت سرخ شد و فرمود: «خداوند برادرم موسی علیه‌السلام را رحمت کند! او را بیشتر از این آزار دادند و صبر کرد.»
(راه روشن، ج 7، ص 159)

5- زنی بی‌نظیر در استقامت

بعد از جنگ اُحُد، هِند، زوجه‌ی عمرو بن جموع به اُحُد آمد و جسد برادر خود عبدالله بن عمرو و شوهر خویش و پسرش خلاد را بر شتری حمل کرد و روانه‌ی مدینه شد. در بین راه عایشه با جمعی از زنان که برای اطلاع یافتن از پیامبر صلی‌الله علیه و آله می‌آمدند به او برخورد کردند. هند از سلامتی پیامبر صلی‌الله علیه و آله سؤال کرد و سپس گفت: «خدای را سپاس که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله سلامت است. دیگر مصیبت هر چه سخت باشد، بر ما آسان است.»
پرسیدند: «بار شتر چیست؟» گفت: «جسد شوهر و برادر و پسرم.» چون به آخر ریگستان رسید، شتر خوابید و هند هر کار کرد نتوانست شتر را حرکت دهد. به پیامبر صلی‌الله علیه و آله این جریان را گفت. فرمود: «شوهرت هنگام خارج شدن از منزل چه گفت؟» عرض کرد شوهرم گفت: «خدایا شهادت نصیبم کن و مرا به خانواده‌ام برمگردان!» پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «جنازه‌ها را به اُحد ببرید!» شتر به طرف احد حرکت و جنازه‌ها را آنجا دفن کردند.
(ناسخ التواریخ، ج 1، ص 344 -پند تاریخ، ج 5، ص 144)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 23 سوره‌ی فُصِّلت می‌فرماید: «آری این گمان بدی بود که درباره‌ی پروردگارتان داشتید و سرانجام از زیانکاران شدید.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «هر کس به تو گمان خیر و نیک برده، پس به گمانش او را تصدیق کن».
(نهج‌البلاغه، فیض الاسلام، ص 1195)

توضیح مختصر:

گمان نیک، یکی از فضایل است که دارنده‌ی آن در سلامتی و عافیت می‌باشد. ظن به معنی تصدیق بیش از پنجاه‌درصد و نرسیده به صد درصد است. اگر چیزی صد درصد باشد، آن یقین و باور است. گمان سوء، بدبینی و خوف خطر را ایجاد می‌کند و چون بدگمان می‌شود از دوربین بدبینی می‌نگرد؛ اما خوش‌گمانی دوربین نیک را به همراه دارد. صِرف گمان که نوعی تخمین است حاصلی ندارد و انسان مأمور نیست به این نوع گمان تکیه کند چراکه قابل دوام نیست. تقلیدهای کورکورانه از همین نوع ظن می‌باشد.
خوش‌گمانی سبب اتصال و بهره‌مندی می‌گردد. وقتی دو زندانی در زندان، چهره‌ی یوسف را دیدند به او گمان نیک بردند که او از نیکوکاران است و خواب خود را برای او گفتند و یوسف برای آن‌ها تعبیر خواب نمود و روابط نیک را با یوسف برقرار نمودند.
پندار نیک به خدا و رحمت و بخشایش او سبب می‌شود آدمی زنده‌دل بوده و رجائش غالب باشد و بزرگی پروردگار را با لطف ببیند و این نوع تکیه و اعتماد نمودن که مطابق واقع است و خیال و مجاز نیست شخص را در بسط راه ببرد.
در حدیث قدسی آمده «من بر طبق ظن بنده‌ی مؤمن خود رفتار می‌کنم اگر حُسن ظن داشته باشد همان ظنّش را محقّق می‌سازم.»
(تفسیر المیزان، ج 17، ص 586)

1- دو نفر زندانی

در زمان حضرت موسی دو نفر به زندان افتادند. پس از مدّتی آن‌ها را رها ساختند، یکی چاق و سرحال بود و دیگری لاغر و ضعیف گشته بود.
حضرت موسی از آن مرد چاق پرسید: «چه سبب شد که تو را فربه ساخت؟» گفت: «گمانم به خدا نیک بود و حُسن ظن به خدا داشتم.»
از دیگری پرسید: «چه سبب شد که تو را بدحال و لاغر ساخت؟» گفت: «ترس از خدا، مرا به این حال افکنده است.»
حضرت موسی دست به‌سوی خدا برداشت و عرض کرد: «بارالها! گفتار این دو نفر شنیدم، مرا آگاه ساز که کدام‌یک برترند؟»
خداوند فرمود: «آن‌که گمان نیک و حُسن ظن به من دارد، برتر است.»
(نمونه معارف، ج 4، ص 302 -جامع الاخبار، ص 99)

2- دعای معکوس

مرد عجمی نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «شما را دعاهای بسیار است که من نمی‌توانم آن‌ها را بخوانم، دعایی مختصر مرا بیاموز که در ثواب همه‌ی دعاهای شما شریک باشم.»
فرمود: بگو: «اللّهُم اَنتَ رَبّی وَ اَنا عَبدُکَ: خدایا تو خدای من هستی و من بنده‌ی تو.» آن مرد عجمی رفت و چون آن را خوب یاد نگرفته بود، همیشه به‌عکس دعا می‌کرد «خدایا تو بنده‌ی من و من خدای تو هستم.»
روزی جبرئیل نزد پیامبر آمد و عرض کرد: «دعایی به آن مرد عجمی یاد دادی که به‌عکس می‌خواند و کفر از آن برمی‌خیزد!»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم آن مرد را طلبید و از حالش پرسید.
عرض کرد: «به‌قدری شادم و بر ثواب آن دعا دل نهاده‌ام که حد و حصر ندارد، دائم هم می‌گویم: اللّهم انتَ عبدی وَ انا رَبّک: خدایا تو بنده‌ی من و من خدای توام.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «دیگر چنین نگویی که کافر می‌شوی.» آن مرد محزون شد و غم‌های گذشته بر دلش مستولی شد و عرض کرد: «مدتی که گفته‌ام به گمانم عین ایمان بود. حالا چه کار کنم؟»
جبرئیل نازل شد و عرض کرد: یا رسول‌الله! خدا می‌فرماید: «اگر بنده‌ی من به زبان غلط گفته است، من بر دلش (و گمان نیک او) نظر دارم، ما گذشته‌ی او را به صواب نوشتیم و به آرزویش می‌رسانیم.»
(خزینه الجواهر، ص 305 -احسن القصص جوینی)

3- حُسن ظن به خدا

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: آخرین کسی را که دستور داده می‌شود به‌سوی دوزخ ببرند، ناگهان به اطراف خود نگاه می‌کند؛ خداوند دستور می‌دهد او را برگردانند، پس او را برمی‌گردانند. خطاب می‌رسد چرا به اطراف خود نگاه کردی و در انتظار چه هستی؟ عرض می‌کند: «پروردگارا! من درباره‌ی تو این‌چنین گمان نمی‌کردم.»
می‌فرماید: «چه گمان می‌کردی؟» عرض می‌کند: «گمانم این بود که گناهان مرا می‌بخشی و مرا در بهشت جای می‌دهی!»
خداوند می‌فرماید: «ای فرشتگان من! به عزت و جلال و نعمت‌ها و مقام والایم سوگند، بنده‌ام هرگز گمان خیر درباره‌ی من نبرده است، اگر ساعتی گمان خیر برده بود، او را به جهنّم نمی‌فرستادم، گرچه دروغ می‌گوید، ولی بااین‌حال اظهار حُسن ظن او را بپذیرید و او را به بهشت ببرید.»
سپس پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «هیچ بنده‌ای نیست که نسبت به خداوند متعال گمان خیر ببرد، مگر این‌که خدا نزد گمان وی خواهد بود.»
(داستان‌های تفسیر نمونه، ص 192 -تفسیر نمونه، ج 2، ص 254)

4- گمان نیک مرید خر

محمد بن علی شلمغانی در زمان نایب سوم خاص امام زمان علیه‌السلام بود، ابتدا معتدل و مؤمن بود، بعد ادعای نیابت خاص امام عصر را نمود و توقیعی از جانب امام در لعن و برائت از او و ارتدادش صادر شد.
نایب سوم، برای طایفه‌ی بنی بسطام که مرید شلمغانی بودند، نامه‌ای در ادعای باطل او و آمدن توقیع در لعن و بیزاری از او نوشت.
نوشته‌اند: وقتی ‌ام‌کلثوم دختر شیخ ابوجعفر عمری نایب دوم امام زمان علیه‌السلام به دیدن مادر ابوجعفر بن بسطام رفت، مادر ابوجعفر او را بسیار تعظیم کرد و افتاد روی پاهای ام‌کلثوم و پاهای او را بوسید.
ام‌کلثوم می‌فرمود: این کار را نکن. مادر ابوجعفر می‌گریست و می‌گفت: چرا چنین نکنم و حال‌آنکه تو خانم من، فاطمه‌ی زهرا می‌باشی!
فرمود: از کجا این حرف را می‌گویی؟ گفت: شلمغانی سرّی را با من گفته و امر کرده که اظهار آن نکنم. (امان از اعتقاد و حسن ظن مریدان بی‌فکر و خام و احمق و حیله‌گر و دنیاپرست! خدا می‌داند چقدر در دنیای فعلی این موضوع رواج دارد که شیطانی جلو می‌افتد و دیگران را به دام می‌اندازد.) ام‌کلثوم اصرار کرد این سرّ را بگوید. مادر ابوجعفر از او عهد و پیمان گرفت که به کسی نگوید؛ آن وقت گفت: «شلمغانی به من گفته است که: روح پیامبر منتقل شده به روح پدر تو ابوجعفر محمد بن عثمان نایب خاص دوم امام زمان و روح امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بدن شیخ ابوالقاسم نایب خاص سوم و روح فاطمه‌ی زهرا، به تو ای ام‌کلثوم منتقل شده است، پس چرا تو را تعظیم نکنم؟!»
ام‌کلثوم فرمود: «این حرف‌ها را مگو، این مطالب دروغ است.»
ام‌کلثوم این قضیه را برای نایب سوم امام زمان علیه‌السلام، شیخ ابوالقاسم نقل کرد، ایشان فرمود: «شلمغانی این مطلب کفرآمیز را به مریدان خود القا کرده تا بعد بگوید خداوند سبحان در او حلول کرده و با خدا متّحد شده است. چنان‌که نصاری در حق حضرت مسیح گفتند.»
(تتمّه المنتهی، ص 295)

5- گمانمان نیکی با ماست

هنگامی‌که پیامبر در سال هشتم هجری مکّه را فتح کرد، سعد بن عباده فریاد زد: «امروز روز کشتار و روز اسارت اهل مکه است، خداوند قریش را خوار خواهد کرد.»
ابوسفیان خدمت پیامبر صلی‌الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «آیا دستور کشتار قوم خود را داده‌ای؟ چون سعد بن عباده این‌چنین می‌گوید؟»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله در میان جمعیت ایستاد و فرمود: «امروز روز لطف و مرحمت است و پرچم را به دست علی بن ابی‌طالب داد و فرمود: فریاد کن امروز روز مرحمت است.»
اشخاص دیگر از طرف پیامبر مأمور شدند که هر کس داخل خانه ابوسفیان گردد و یا سلاح خود را بیندازد یا درِ خانه‌اش را ببندد، ایمن است!
وقتی پیامبر وارد مکّه شد، در مسجدالحرام دست خود را به دو طرف درب مسجد گرفته و جملاتی از توحید و نصرت و پیروزی گفت و بعد فرمود: «ای قریش! خیال می‌کنید با شما چه معامله می‌کنم؟»
گفتند: «گمانمان این است تو جز نیکی و خوبی با ما رفتار نخواهی کرد، تو برادری کریم و پسر برادری بزرگوار هستی!»
پیامبر گریه کرد و فرمود: «بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را می‌بخشد، بروید که همه‌تان آزادشدگان هستید.»
(پند تاریخ، ج 2، ص 94 -شجره طوبی، ص 112)