بایگانی ماه جولای, 2015

قرآن:

خداوند متعال در آیات 227-224 سوره‌ی شعراء می‌فرماید: «شاعران کسانی هستند که گمراهان از آنان پیروی می‌کنند، آیا نمی‌بینی آن‌ها در هر وادی سرگردان‌اند؟ و سخنانی می‌گویند که عمل نمی‌کنند؟ مگر شاعرانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خدا را بسیار یاد می‌کنند».

حدیث:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «بعضی از شعرها، حکمت است و بعضی بیان‌ها، سحرآمیز است.»

توضیح مختصر:

شاعر، کسی است که کلام موزون را با معانی متناسب و الفاظ را با جلوه‌هایی خاص، با هنر و ذوقی که دارد آراسته می‌نماید و شعر، دلیل بر این است که شاعر به آنچه گفته معتقد و عامل است، لذا در زمان پیامبر صلی‌الله علیه و آله مخالفین ایشان، اشعاری را در هجو پیامبر و دین اسلام می‌سرودند ولی پیامبر کلمات قرآنی را به‌عنوان هدایت و اندرز قرائت می‌کردند.
اساس قرآن بر وحی و اساس شعر بر قوه‌ی ذوق و علم و تجربیات است و این معنا موجب شده هر دسته از شاعران در یک وادی گام برداشتند. بعضی با تخیلات واهی و کلمات فریبنده به‌صورت حق و درست، الفاظ فریبنده را به خورد خواننده داده‌اند. بعضی شعرا در مسیر حق و حقیقت شعر سرودند و راه طریقت را نشان دادند و از حق الیقین مطالبی را به شعر درآوردند که در طول تاریخ زبان زد شده است.
ازآنجایی‌که کلمات قرآن بسیار دقیق، ظریف و موزون بود، در اوّل اسلام، مخالفین پیامبر صلی‌الله علیه و آله گفتند: «او شاعر است یا مجنون» خداوند در جواب فرمود: «ما او را شعر تعلیم نکردیم.» (سوره‌ی یس، آیه‌ی 69)
پیامبر شاعر نبوده اما شعرِ خوب را مدح کرده است. گروهی بر پیامبر وارد و کلمات ناموزون گفتند، پیامبر صلی‌الله علیه و آله به حسّان بن ثابت فرمود: «جواب آن‌ها را بده.» وقتی شعرش به پایان رسید اقرع بن حابس از بزرگان مخالفین گفت: «شاعرِ محمد، بهتر از شاعر ماست.»

1- شاعر دزد!

روزی حکیم و شاعر معروف، انوری ابیوردی (م 583) در بازار بلخ می‌گذشت، دید عده‌ای جمع شده‌اند و مردی ایستاده و اشعار و قصاید می‌خواند و مردم گوش می‌دهند و او را تحسین می‌کنند.
انوری جلو آمد و مشاهده کرد که آن شخص اشعار او را به نام خودش می‌خواند. پس گفت: «ای مرد! این اشعار از کیست که می‌خوانی؟» گفت: «انوری»، گفت: «انوری را می‌شناسی؟» گفت: «چه می‌گویی، من خودم انوری هستم.»
انوری بخندید و گفت: «شعر دزد، شنیده بودم، اما شاعر دزد ندیده بودم.»
(لطائف الطوائف، ص 227)

2- حسّان بن ثابت

سه نفر بودند که پیامبر صلی‌الله علیه و آله را با اشعارِ هَجو، استهزا می‌نمودند: ابوسفیان فرزند حارث، عمروعاص و ضرار بن خطاب.
یکی از یاران پیامبر صلی‌الله علیه و آله به امیرالمؤمنین پیشنهاد کرد که جواب اینان را بدهید. حضرت فرمود: «از پیامبر صلی‌الله علیه و آله اجازه بگیرم.» پیشنهاد را عرض کرد و پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «آنچه می‌خواهند (جواب فحش و استهزاء) نزد علی نیست.» آنگاه فرمود: «چرا با زبانشان دفاع نمی‌کنند؟»
حسّان بن ثابت که از انصار و در شعر گفتن بی‌نظیر بود، عرضه داشت: «یا رسول‌الله! من این کار را به عهده می‌گیرم.» پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «چگونه آنان را هجو می‌کنی باآنکه بعضی از آنان مانند ابوسفیان، پدرش عموی من است؟»
عرض کرد: «به خدا قسم! شما را از میان ایشان بیرون می‌کشم همان‌طور که مو را از میان خمیر می‌کشند.»
او اشعار بسیاری در مدح پیامبر صلی‌الله علیه و آله و ذمّ دشمنانش سرود که بسیار عالی بود؛ ازجمله اشعاری به مناسبت روز غدیر سرود و همچنین تمام کلمات پیامبر صلی‌الله علیه و آله را درباره‌ی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به شعر درآورد.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله درباره‌ی حسّان دعا کرد و فرمود: «ای حسّان! تا وقتی‌که ما را به‌وسیله‌ی شعرت یاری می‌کنی، روح القدوس تو را کمک می‌کند.»
این جمله را که پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «تا وقتی ما را یاری می‌کنی» اشاره است به این‌که بعد از پیامبر صلی‌الله علیه و آله، او بعضی از اشعارش را در مدح خلفا و به خاطر مال گفته بود.
(پیغمبر و یاران، ج 2، ص 107)

3- سعدی

سعدی شیرازی (م 690) از شاعران ایرانی و دارای دو کتاب گلستان و بوستان است که دارای مطالب متنوعی اخلاقی، اجتماعی و تربیتی هستند. نوع حکایات او به خاطر این بود که بسیار سفر می‌رفت. حتی مدتی در بغداد در مدرسه‌ی نظامیه به تحصیل اشتغال داشت و از علامه شهاب‌الدین سهروردی (م 632) استفاده کرده و در سفر کشتی با او همراه بود.
او به کشورها و شهرهایی ازجمله روم، حجاز، شام، هند، کاشمر، سومنات، مصر و… سفر کرد. گویند قریب 30 سال به مسافرت و جهانگردی پرداخت و از تجربیات بسیاری از ملت‌ها و مردم و فرهنگ‌ها بهره برد تا جایی که چهارده سفر به حج رفت و برای جهاد به روم و هند هم رفت.
خلاصه آن‌که گلستان و بوستان او از تجربه‌ها پُر بوده و اشعارش بسیار پرمغز و ماندنی است.
گرچه به‌صورت ظاهر نوشته‌اند او مذهب شافعی داشت ولی در وصف پیامبر صلی‌الله علیه و آله، امیر مؤمنان علیه‌السلام و خاندان رسالت هم اشعاری جالب و مستحکم بیان فرموده است که از آن جمله می‌توان به این شعر او اشاره داشت:

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی **** عشق محمد بس است و آل محمد (صلی‌الله علیه و آله)

یا این شعر:

یا رب به نسل طاهر اولاد فاطمه **** یا رب به خون پاک شهیدان کربلا

و یا در وصف علی علیه‌السلام:

شیر خدا و صفدر میدان و بحر جود **** جهانبخش در نماز و جهان سوز در وغا
(وغا به معنای جنگ است؛ حکایت‌های گلستان، مقدمه کتاب، ص 27-1)

4- کُمیت

کُمیت (م 126)، فرزند زید، از طایفه‌ی بنی اسد، از اصحاب امام باقر علیه‌السلام و در شعر و شاعری سرآمد شعرای عصر خود بود.
اشعار او درباره‌ی دین و رهبران، بسیار نافذ است؛ تا جایی که 578 بیت از اشعار هاشمیات او بسیار دقیق بوده و استخدام کلمات، بسیار موزون می‌باشد. آنجا که می‌گوید:
«بنی‌هاشم، خاندان پیامبر موردعلاقه‌ی من هستند که برای آن‌ها سختی‌ها را به جان می‌خرم و حاضرم در خون خود غوطه‌ور شوم.»
وقتی این اشعار را نزد فرزدق شاعر خواند، گفت: «تو بر همه‌ی شعرای موجود و گذشته مقدم هستی.»
(به نقل الغدیره، ج 2، ص 184)
اشعاری نزد امام سجاد علیه‌السلام و در وصف آن حضرت خواند که به قصیده‌ی میمونه معروف است. امام فرمود: «ما از دادن پاداش به تو عاجزیم، ولی خدا تواناست» بعد فرمود: «بار خدایا! کمیت را بیامرز» و مبلغ چهارصد هزار درهم به او عطا کرد.
کمیت در محضر امام صادق علیه‌السلام و در ایام حج در منی اشعاری خواند. ازجمله درباره‌ی امام حسین علیه‌السلام شعری خواند و امام و اهل‌بیت امام گریه کردند. بعد حضرت دست‌ها را به‌سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! گناهان گذشته و آینده‌ی پنهان و آشکار کمیت را بیامرز و آن‌قدر از فضل خود به او بده تا خشنود گردد.» پس لباس و هزار اشرفی به او دادند. کمیت عرض کرد: «دوستی من با شما برای دنیا نیست، بلکه برای آخرت است، لباس را چون تماس با بدن شما داشته، برای برکت می‌گیرم، ولی مال را قبول نمی‌کنم.»
(شاگردان مکتب ائمه، ص 166-149)

5- حافظ

حافظ (م 791) شاعری است معروف که کسی نیست اشعار او را نشنیده یا ندیده باشد. اشعار او درباره‌ی مقصود و معشوق، بسیار است و به زبان اشاره و کنایه و استعاره، مطالب عرفانی را بیان داشته است. جامعیّت و تبحّر او زبان زد خاص و عام است.
یکی از اشعارش که مورد اشکال قرار گرفت (البته از نظر فنی درست است هرچند که نوعاً در مقام دل و دلربا گفته می‌شود) این شعر است:

اگر آن تُرک شیرازی به دست آرد دل ما را **** به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

گویند چون امیر تیمور گورکانی (م 807) ولایت فارس را مسخّر کرد و به شیراز آمد، حافظ شیرازی را طلبید. او همیشه منزوی بود. به فقر و فاقه زندگی را می‌گذرانید. سید زین‌العابدین گنابادی که نزد امیر تیمور قربی داشت و مرید حافظ بود، او را نزد امیر تیمور آورد. امیر دید آثار فقر و ریاضت از ظاهرش پیداست؛ گفت: «ای حافظ! من به ضرب شمشیر، تمام روی زمین را خراب کردم تا سمرقند و بخارا را معمور و آبادان کنم و تو را آن را به یک خال هندو می‌بخشی و این شعر (اگر آن ترک شیراز…) را می‌گویی؟»
حافظ فرمود: «از این بخشندگی‌هاست که به فقر افتاده‌ام.» امیر تیمور بخندید و برای حافظ حقوقی لایق تعیین نمود.
(لطائف الطوائف، ص 223)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 120 سوره‌ی هود می‌فرماید: «هر یک از سرگذشت‌های پیامبران (خود) را بر تو حکایت می‌کنیم چیزی است که دلت را بدان استوار می‌گردانیم.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در وصیتی به امام حسن علیه‌السلام فرمود: اگرچه من عمر دراز نکردم مانند عمر کسانی که پیش از من بودند ولی «فَقَد نَظَرتُ فی اَعمالهم و فَکّرتُ فی اَخبارهم وَ سرتُ فی آثارهم: در کارهای ایشان نگریسته، در اخبارشان اندیشه نموده، در بازمانده هاشان سیر کردم، انگار مانند یکی از آنان گردیدم.»
(نهج‌البلاغه، نامه 31)

توضیح مختصر:

شرح احوالات انبیاء و اولیاء در قرآن بسیار نقل شده و قرآن بعد از نقل داستان‌ها آن را احسن القصص نامیده است. (سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 3) در سوره‌ی قصص حکایت حال موسی، تولد، نشو و نما، فرارش به مدین، تزویج دختر شعیب و بازگشتش به مصر را نقل کرده و در سوره‌های دیگر هم از احوالات موسای پیامبر بسیار نقل کرده است.
کار و حال بزرگان از زندگی‌نامه‌ی آنان معلوم می‌شود که چه علومی داشتند و چه زحمت‌هایی کشیدند و ثمره‌ی قال و حالشان چه بوده است.
چون اولیاء از نور خداوندی بهره‌مند بودند، با شنیدن و خواندن انوار آنان، نورانیتی در قلب ایجاد می‌شود.
اگر از احوالات آنان بازخوانی شود، شخص طالب حقیقت، همتش قوی و طلبش افزون شود و باعث دلداری دل‌ها می‌شود که می‌توان مثل آن شد. چه آن‌که خداوند کوهی را به کاهی می‌بخشد. «خلق را به ترازوی خود وزن مکن اما ترازوی مردان را خودت بسنج تا بدانی فضل ایشان و خلاص خود.» (مقدمه‌ی تذکره الاولیاء)
چون یاد خوبان شود خداوند رحمت خویش را نازل می‌کند و ناقل و ذاکر، فایده‌ای نصیبش می‌گردد. انسان هر روز چیزی می‌خواهد که مفرّح قلب باشد و کامش شیرین گردد و بهترین آن بعد از قرآن و حدیث، سخنان و شرح احوال اولیاء است که مرد را جوانمرد کند و مریضان را به نسخه‌ای، مداوا نماید.

1- آخوندی چون من، درویشی چون تو

آقا شیخ علی فرزند حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی رحمه‌الله علیه گوید: از پدرم شنیدم که درویشی به خدمت عالم مرجع تقلید مرحوم آیت‌الله شیخ مرتضی انصاری شرفیاب شد و از ایشان درخواست کرد که 40 روز در خدمتش باشد.
چون 40 روز خدمت به پایان رسید، عقاید دینی خود را به شیخ عرضه کرد و بعد از او پرسید: «در این مدّت از من خلافی دیدی؟» شیخ فرمود: «نه‌تنها خلافی که ترک اولایی هم ندیده‌ام.» عرض کرد: «باآنکه رفتار مرا مطابق شریعت اعلام فرمودی، پس این خصومت که میان آخوند و درویش هست از کجاست؟»
شیخ کمی در اندیشه فرورفت و آنگاه گفت: «آخوندی چون من، با درویشی چون تو هرگز خصومتی ندارد؛ دیگران را نیز از خودشان بپرس.»
(نشان از بی‌نشان‌ها، ج 2، ص 241)

2- ادراک خدمت کامل

عالم عارف مرحوم آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی (م 1350 شمسی) در سال 1340 (هـ ق) به نجف اشرف وارد شد و درس بزرگان علم را درک و به درجه‌ی اجتهاد رسید. او در شرح‌حال خود چنین نوشت (1348 و 1350 هـ ق): نه آن‌که خود را مستغنی دیدم بلکه ملول شدم، چه آن‌که از طول ممارست تدریس و تدرّس و مجالس تقریر خسته شدم به‌علاوه، کمال نفسانی در خود نیافتم بلکه جز دانستن چند ملفقاتی که قابل هزاران نوع اعتراض بود چیزی ندانستم. همواره از خستگی ملول و در فکر برخورد به کاملی، وقت می‌گذراندم و به هر کسی می‌رسیدم با ادب و خضوع تجسّسی می‌کردم که مگر از مقصود حقیقی اطلاع بگیرم. در خلال این احوال به سالکی ژنده‌پوش برخوردم و شب‌ها را در حرم حضرت امیرالمؤمنین با او به سر می‌بردم. او اگرچه کامل نبود لکن از صحبتش استفاده می‌بردم تا آن‌که موفق به ادراک خدمت کاملی شدم و به آفتابی در میان سایه برخوردم و از انفاس قدسیه‌ی او بهره‌ها بردم. تلمیذ او گوید: «از استادم (شیخ محمدتقی آملی) پرسیدم این انسان کامل، کدام بزرگوار بود که شما در محضرش زانو زدید و تسلیم او شدید و آن‌همه او را به عظمت یاد می‌فرمایید؟» فرمودند: «جناب حاج سید علی آقا قاضی طباطبایی.»
(در جستجوی استاد، ص 91)

3- توصیف استاد خرقانی

پیر هرات، خواجه عبدالله انصاری درباره‌ی عارف نامی شیخ ابوالحسن خرقانی گوید: «مشایخ من در حدیث و علم و شریعت بسیارند؛ اما پیر من در تصوّف و حقیقت شیخ ابوالحسن خرقانی است. اگر او را ندیدمی، کجا حقیقت دانستمی؟» و در جای دیگر گوید: «عبدالله مردی بود بیابانی، می‌رفت به طلب آب زندگانی، ناگاه رسید به شیخ ابوالحسن خرقانی، دید چشمه‌ی آب زندگانی، چندان خورد که از خود گشت فانی که نه عبدالله ماند و نه شیخ ابوالحسن خرقانی.» و به مقاله‌ای دیگر گوید: «اگر چیزی می‌دانی، من گنجی بودم نهانی، کلید او شیخ ابوالحسن خرقانی.»
(نور العلوم، ص 6 -تاریخ عرفان عارفان، ص 379)

4- گنبد سبز

در مشهد مقبره‌ای است معروف به گنبد سبز که مرقد شیخ محمّد مؤمن (م 1063) می‌باشد. سیّدی از نوادگان دختری مرحوم شیخ بهایی اهل قزوین، در کتابی خطی در شرح‌حال جدّ خود نوشته است: چون جدّم شیخ بهایی به مشهد مقدس مشرف می‌شود، پس از سه شب، پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که با عتاب به وی می‌فرمایند: «چرا تاکنون به دیدار گُلِ ما شیخ مؤمن نرفته‌ای؟» بامداد همان شب شیخ بهایی برای زیارت شیخ مؤمن از خانه بیرون می‌رود و در راه دو تن از اهل علم را می‌بیند و خواب خود را برای ایشان نقل می‌کند. آن دو نیز به عزم زیارت شیخ مؤمن همراه می‌شوند و برای امتحان، هر یک نیّتی می‌کنند، یکی کفن، دومی انار و سومی شیر برنج را در خاطر می‌گذراند. چون به خدمت شیخ تشرّف حاصل می‌کنند شیخ اظهار می‌دارد تا پیامبر صلی‌الله علیه و آله دستور نفرموده بود به دیدار ما نیامدی؟ می‌خواهی بگویم که در رؤیا به تو چه فرمودند؟ حالا خودت بگو.
شیخ بهایی رحمه‌الله علیه خواب خود را نقل می‌کند. شیخ مؤمن می‌فرماید: «معلوم می‌شود ما هنوز ثمره نشده‌ایم که پیامبر صلی‌الله علیه و آله ما را به گُل تعبیر کرده است.» پس از جا برخاست و از گنجه‌ی خود پارچه‌ی عمامه (به‌عنوان کفن) و بشقابی انار و ظرفی شیر برنج نزد صاحبان نیّت قرار داد.
(نشان از بی‌نشان‌ها، ج 1، ص 24)

5- توصیف عارف سیّد علی شوشتری

ملّا فتح‌الله شوشتری (م 1304 هـ ق) شاعر و عارفی بود که دیوان اشعار او به انضمام سه رساله‌ی دیگر به نام‌های «سراج المحتاج، رساله‌ی جبر و تفویض و شهاب ثاقب» به چاپ رسیده است.
او درباره‌ی افرادی که بدون استاد یا با استاد سلوک کردند، درباره‌ی رفت‌وبرگشت آنان می‌نویسد: «ملّا ولی‌الله همدانی را ملاقات کردم که ناقص رفته بود و سوغات جزیی آورده بود. حاج میرزا طبسی که استاد سیر من است سالم‌تر از همه بود. شیخ احمد احسائی خوب رفته بود، اما برگشتش خالی از خلل و نقص نبود. سید کاظم رشتی ناقص رفته و ناقص برگشته. دلیل بر نقصش همین بس که حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام را به شخصه به بعضی از مریدان خاص خود نشان می‌داده یعنی به خیال و نظر ایشان چنان می‌نمود.
یکی از پسران حاج ملّا رضا همدانی ادّعا می‌کند که این راه رفته است لیکن خبر چندانی ندارد. کسی را دیدم طیّب رفته بود و طاهر برگشته بود او حاج سید علی شوشتری بود که ابداً خلل و خطری در راه، به او نرسیده بود زیرا بنده‌ای مطیع بود اگرچه فی‌الجمله سیر او به سبب بعضی ریاضات بود، اما به جذب حق و ارشاد مرشد حقیقی رفته بود و ابداً کسی از سرّش مطلع نبود.»
(شهاب ثاقب، ص 16)

6- جوالباف (خُرجین باف)

در احوال شیخ ابوالعباس جوالیقی نوشته‌اند که: وی در آغاز، مردی جوالباف بود. روزی وقت عصر با شاگردان خود حساب جوال‌های خویش می‌کرد و یکی از آن‌ها در آن میان ناپدید می‌نمود. چون به نماز مشغول شد ناگهان به خاطرش آمد که آن جوال را به چه کسی داده است. پس از اتمام نماز، شاگرد خود را از وضع جوال گمشده، آگاه ساخت. شاگرد گفت: «ای استاد! نماز می‌گزاردی یا پی جوال می‌گشتی؟» استاد از سخن شاگرد به خود آمد و دست از دنیا کشید و به تهذیب خویش همّت گماشت تا آخرالامر در زمره اولیاءالله درآمد.
(نشان از بی‌نشان‌ها، ج 1، ص 395)

7- علی بن سهل اصفهانی

او را از شاگردان یوسف البنّاء و از اَقران جنید شمرده‌اند و قبر او در اصفهان است. گویند روزی گروهی نزدش آمدند و طلب کمک کردند. او نداشت و نزد یکی از دوستان خود رفت و طلب کمک کرد. آن دوست عذر آورد که دارد خانه می‌سازد و مقدار بسیار کمی به او داد. او فرمود: «هزینه خانه‌ات چقدر است؟» گفت: «500 درهم.» فرمود: «آن‌ها را به من بده تا خانه‌ای در بهشت به تو ببخشم و این را به عهده می‌گیرم.» گفت: «تو هیچ‌وقت خلاف نکرده‌ای اگر ضمانت کنی به آن عمل کنی.» فرمود: تضمین می‌کنم؛ و ضمانت‌نامه‌ای به خط خود نوشت که خانه‌ای در بهشت به او بدهد. آن مرد نیز 500 درهم را به او داد و وصیّت کرد این ضمانت را بعد از مرگ، درون کفن وی بگذارند. آن مرد در آن سال مُرد و به وصیّت او عمل کردند. علی بن سهل روزی به مسجد رفت تا نماز بگزارد. دید نوشته‌اش در محراب است و با خط سبز نوشته: «تو را از ضمانت بیرون آوردیم و خانه به دوستِ تو دادیم.»
شیخ بهایی می‌فرماید: «آن نوشته، سال‌ها نزد او بود و بیماران از آن شفا می‌گرفتند و در میان کتاب‌هایش بود تا صندوقِ کتاب‌ها به سرقت رفت.»
شیخ بهایی رحمه‌الله علیه دنباله این قضیه می‌گوید: «شبی در عالم رؤیا در اصفهان دیدم به زیارت امام رضا علیه‌السلام مشرف شدم و گنبد و ضریح او مانند گنبد و بقعه‌ی علی بن سهل بود. چون از خواب بیدار شدم رؤیایم را از یاد بردم. اتفاقاً فردا با یکی از دوستان به بقعه‌ی علی بن سهل رفتیم و هنگامی‌که گنبد و ضریح او را دیدم به یاد رؤیایم افتادم و اعتقادم در حق او افزون شد.»
(کشکول شیخ بهایی، ص 181)

8- جهانگیرخان

جهانگیرخان قشقایی (م 1328) از بزرگان ایل قشقایی بود. او در ایّام جوانی به موسیقی شائق بود. چندی مشق تار کرده و از برای تکمیل آن فن به اصفهان آمده بود و از مدرسه‌ی علمیّه صدر خوشش آمده و همه‌روزه صبح و عصر به آنجا می‌رفت. از وی حکایت کنند که در هنگام رفتن به مدرسه در دکان جنب مدرسه، درویشی وی را خواند و از وطن و حرفه و نَسَب او جویا شد.
جهانگیرخان شرح‌حال خود را برای درویش گفت. گوید: چون گفتار من پایان رسید، درویش خیره‌خیره به من نگریسته و گفت: «گرفتم که در این فن، فارابی (معلّم ثانی) وقت شدی، مُطربی بیش نخواهی بود.» گفتم: «نیکو گفتی و مرا از خواب غفلت بیدار کردی، بگو چه کنم که خیر دنیا و آخرت در آن باشد؟» فرمود: «چنین می‌آید که فضا و هوای این مدرسه، تو را پسند افتاده، در همین‌جا حجره‌ای بگیر و در علم مشغول باش.» جهانگیرخان می‌گفت: «من بدین مقام (علمی و تقوایی) از همت نَفْس آن درویش و یُمن راهنمایی او رسیدم.»
(تاریخ حکما و عرفا، ص 84)

9- سید جعفر قزوینی

عالم ربّانی، صاحب کرامات، شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی (م 1361) در شهرضا (قمشه‌ی اصفهان)، به خدمت سیّد جعفر حسینی قزوینی رسید که از اوتاد و مجذوبان روزگار و دریایی موّاج از علوم ظاهری و باطنی بود. شیخ فرمود: «به او گفتم با این مایه از علوم، چرا خلوت گزیده و به انزوا نشسته‌اید؟» فرمود: «پس از کسب اجازه‌ی اجتهاد از مراجع علمی نجف اشرف به ایران بازمی‌گشتم، به دوست خود گفتم: از این‌ پس عالم بلندپایه‌ی قزوین، تنها من خواهم بود!» دوستم گفت: «نه چنین است. تو را با یک حمّال قزوینی تفاوت نیست. اگر در رهگذری، مردی به تو و یک حمّالِ جاهل، از پشت سر، دستی بزند، هر دو محتاجید که برای شناسایی صاحب دست، سر بگردانید، درحالی‌که سی یال درس خواندی و دست زننده پشت سر را نمی‌شناسی.» این سخن در دلم چنان اثر کرد که یکسره از خلق کناره گرفته و در انزوا به تزکیه‌ی نفس و تصفیه‌ی روح خود سرگرم شدم.»
مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی درباره‌ی حالات استادش مطالبی نقل کرده که دلیل بر قدرت نفس و مجذوب بودن اوست ازجمله:
استادم فرمود: «برای من گاه‌گاه حالاتی عارض می‌شود که از خود بی خود می‌شوم و سر به بیابان می‌گذارم و در کوه و صحراهای بی آب و علف در حالت جذبه راه می سپرم. لکن در وقت نماز به خود می‌آیم و باز، پس از انجام فرائض، به حالت نخستین می‌افتم گاهی این احوال تا بیست روز به طول می‌انجامد. چون قصد مراجعت به شهر می‌کنم متوجّه می‌شوم که از ضعف و گرسنگی در اعضایم، قوّت بازگشت نیست. دست به دعا برمی‌دارم، در حال، از غیب گرده نانی و سبوی آبی ظاهر می‌شود که با تناول آن نیرویی به دست می‌آورم، سپاس حق می‌گذارم و به آبادی بازمی‌گردم.»
مرحوم شیخ گفت: وقتی دست استاد شکسته بود و به دستور طبیب، زفت (دوای شکسته‌بند و زخم استخوان) بر آن نهاده و تا موعد مقرر (14 روز) نباید آن را جدا می‌کرد. به استادم گفتم: در دست شما (14 روز) زفت بود. پس برای وضو چه می‌کردید؟ فرمود: «از سوی آفریننده‌ی گیتی، به طبیعت من، امر آمد که عمل نکند، پس خواب به چشمم ننشیند و به اراده حضرت حق، در این مدّت هیچ مُبطلی (برای وضو) عارضم نگشت.»
(نشان از بی‌نشان‌ها، ج 1، ص 18)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 60 سوره‌ی الانبیاء می‌فرماید: «(وقتی ابراهیم با قدرت همه‌ی بت‌های آنان را قطعه‌قطعه کرد، آنان تعجب کردند و) گفتند: شنیدیم جوانی، از آن‌ها (به بدی) یاد می‌کرد که به او ابراهیم گفته می‌شود.»

حدیث:

امام علی علیه‌السلام فرمود: «شجاعت، عزّتی آماده و بُزدلی، ذلّتی آشکار است.»
(غررالحکم، ج 1، ص 553)

توضیح مختصر:

دلیر بودن، پر دل بودن و دلاوری داشتن را شجاعت گویند. کسی که دارای ملکه شجاعت است اراده‌اش قوی‌تر است از اراده‌ی کسی که بزدل و ترسو است.
در باب دفع ضرر از هر خطر، عقلاً و نقلاً لازم است که انسان آن را دفع کند اما تا چه حد، قدرت آن بستگی به درجه‌ی دلیری دارد.
در ترس از دشمن، خوف از حمله‌ی درنده و مانند این‌ها باید دید در فعلیت و عمل تا چه اندازه فرار را بر قرار ترجیح نمی‌دهد.
انبیاء شجاعت داشتند و این در مقابل جُبْن است. لذا حضرت ابراهیم برای شکستن بت‌های نمرود و نمرودیان، صفت جُبْن را نداشت و یک‌تنه به خاطر شجاعتی که داشت قیام کرد.
تهوّر و بی‌باکی در کارها در خطر هلاکت است و آن‌که برای جایزه و مقام جنبه‌ی افراط در شجاعت را می‌پیماید متهوّر است و معلوم نیست عاقبت آنچه شود. جُبْن، بزدلی است و پیامبر خدا در دعایی فرمود: «خداوندا! از بُزدلی به تو پناه می‌برم.» (جامع السعادات، ج 1، ص 207)
در مثل گویند فلانی دل شیر دارد یعنی شجاعت، ملکه‌ی او است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در هیچ جنگی نترسید و فرار نکرد. در روز عاشورا تمام زخم تیر و نیزه و ضربت، از جلوی روی بدن امام بوده یعنی شجاعت در حد اعلی و کامل بوده.
در صدر اسلام گرچه مشرکان و کفّار شجاعت و دلاوری‌شان در بین خودشان شدید بود اما همین‌که با مسلمانان روبرو می‌شدند خداوند رُعبی از ایشان (مسلمانان) در دل‌هایشان می‌افکند؛ درنتیجه می‌ترسیدند (سوره‌ی حشر، آیات 14-13) و این لطف و رحمتی از خداوند بود که آنان می‌هراسیدند.

1- کودک شجاع

«عمرو» پسر امام حسن مجتبی علیه‌السلام کودک (در حدود پنج یا شش‌ساله) بود که همراه اسیران کربلا وارد شام شد.
در یکی از مجالس شهر شام، یزید به آن کودک نگاه کرد و گفت: «می‌توانی با پسر من کشتی بگیری؟»
او فرمود: «من حال کشتی گرفتن را ندارم، اگر می‌خواهی زور بازوی پسرت را بدانی به او شمشیر بده و به من هم شمشیری تا در حضور تو با هم بجنگیم؛ یا او مرا می‌کشد که در این صورت به جدّم پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و علی علیه‌السلام می‌پیوندم، یا من او را می‌کشم و او به جدش ابوسفیان و معاویه می‌پیوندد.»
یزید از زبانِ گویا و قوّت قلب آن کودک تعجّب کرد و اشعاری خواند که معنایش این است:
«این برگ از آن شاخه‌ی درخت نبوّت است که این‌چنین شجاع و با جرأت می‌باشد.»
(داستان‌ها و پندها، ج 3، ص 116 -منهاج الدموع، ص 326)

2- شیر مرد طلسم شکن

مولانا در مثنوی می‌فرماید: در روزگار قبل در شهر ری (شاه عبدالعظیم) مسجد عجیبی وجود داشت که هر کس شب در آن می‌خوابید، کشته می‌شد و جنازه‌اش را صبح بیرون می‌آوردند.
هر کس درباره‌ی این مسجد نظری مخصوص داشت. یکی می‌گفت: جن در آن وجود دارد. دیگری می‌گفت: طلسم وجود دارد.
مردم هم گفته بودند، تابلویی نصب کنید غریبه در آن نخوابد و یا قفل بزنید. یک نفر که از هیچ چیزی نمی‌ترسید و آوازه‌ی این مسجد را شنید، گفت: من می‌روم و می‌خوابم تا ببینم راز آن چیست.
مردم او را ملامت کردند، ولی از حرف مردم نهراسید و گفت: «اگر آن مسجد، کربلای من باشد، همانند ابراهیم خلیل به کام آتش می‌روم.» سرانجام شبانه به درون مسجد رفت و خوابید. نیمه‌های شب صدای وحشتناکی شنید، پس آن را مانند طبل توخالی دانست و توجهی نکرد؛ و با صداها و فریادها با استقامت بی‌نظیر (ی مقاومت کرد و) از جایش تکان نخورد و مرعوب آن طلسم‌ها نشد؛ و تا صبح در آنجا ماند. پس صبح پوچی آن را برای دیگران ثابت کرد؛ دیگر مردم در خوابیدن درون آن -بعد از این مرد شجاع- هراسی پیدا نمی‌کردند و آن ستون طلسم توخالی از دید مردم افتاد.
(داستان‌های مثنوی، دفتر سوم، ص 7)

3- شجاعت جوان سیزده‌ساله

جنگ صفین هیجده ماه طول کشید که امیرالمؤمنین علیه‌السلام با معاویه جنگید.
روزی جوانی 13 ساله از لشکر امام به میدان آمد و مبارز خواست.
از لشکر دشمن کسی جرئت پیکار با او را نمی‌کرد. معاویه به ابن شعثا که مردی شجاع بود، امر کرد مقابله کند. او گفت: شامیان مرا با ده هزار سوار برابر می‌کردند. هفت پسر دلیر دارم، یکی را می‌فرستم تا او را از پای درآورد. هفت پسرش را یکی پس از دیگری به مبارزه فرستاد که همگی به دست جوان نقاب‌پوش به هلاکت رسیدند.
این منظره به ابن شعثا ناگوار آمد؛ مانند شیر غضبناک حمله کرد، آن جوان او را به هلاکت رساند.
دیگر کسی جرأت نمی‌کرد با او درگیر شود. امیرالمؤمنین علیه‌السلام آن جوان را نزد خود خواند و نقاب از صورت برگرفت، لشکر دیدند او عباس فرزند امام است که شجاعت بی‌نظیر از او ظاهر شد.
(زندگانی پرچم‌دار کربلا، ص 98 -روضه الصفا)

4- موسی بن بُغا

موسی بن بُغا از غلامان ترک مُعتصم، خلیفه‌ی عباسی بود. در میدان جنگ‌های بزرگ می‌جنگید و همیشه سالم از صحنه‌ی جنگ بیرون می‌آمد و هیچ‌وقت برای حفظ بدن خود لباس جنگی نمی‌پوشید.
این شجاعت و بی‌باکی از تیر و نیزه و شمشیر سبب شد تا عده‌ای از علت این کار سؤال کردند. گفت: مردی را نزد معتصم آوردند و به‌عنوان بدعت در دین و خلاف عمل، میان او و مُعتصم سخنانی رد و بدل شد. معتصم گفت: او را در میان درندگان بینداز. در راه دیدم سخنانی نجوا می‌کند، دلم سوخت و او را پنهان کردم و بعد او را فراری دادم. به معتصم هم گفتم او را در میان درندگان انداختم. او خلافی نکرده بود، بلکه یکی از صاحب‌منصبان خلیفه را به خاطر فسق، تجاوز به ناموس، پایمال کردن حقوق بیچارگان و بی‌دین کردن مردم، کشته بود.
شب، پیامبر صلی‌الله علیه و آله را در خواب دیدم. او به من فرمود: «بغا! درباره‌ی یکی از امت‌های من نیکی کردی، او برایت دعا کرد و دعایش مستجاب شد.» عرض کردم: «از خدا بخواه عمرم طولانی شود»، پیامبر دعا کرد و به زبانم نود و پنج سال آمد. فرمود: آری نود و پنج سال؛ امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم در کنارش بود، فرمود: «از آفات محفوظ باشی.»
علّت شجاعت و قهرمانی من در جنگ‌ها از دعای پیامبر صلی‌الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.
(داستان‌های بحارالانوار، ج 4، ص 198 -بحار، ج 50، ص 218)

5- شجاعت تن نه روح

سعدی می‌گوید: به پهلوان زورآزمایی در یک ماجرایی، یک نفر ناسزا گفت. پهلوان تن، عصبانی و خشمگین شد، به‌طوری‌که بر اثر خشم، کف از دهانش بیرون آمده و با هیجان شدید بر سر ناسزاگو عصبانی شده و نعره می‌کشید. صاحب دلی ازآنجا عبور می‌کرد، پرسید: «این پهلوان شجاع چرا این‌گونه عصبانی شده و نعره می‌کشد؟»
گفتند: شخصی به او دشنام داده است.
صاحب دل گفت: «این فرومایه، هزار مَن وزنه بلند می‌کند، ولی طاقت ناسزایی را ندارد؟! در بدن، پهلوان است ولی در روح، بسیار ضعیف و ناتوان می‌باشد. مردی آن نیست که انسان مشتی بر دهن کسی بزند. اگر مردی، دهنی را شیرین کن.»
(حکایت‌های گلستان، ص 143.)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 1 سوره‌ی نور می‌فرماید: «این سوره‌ای است که آن را نازل و آن را فرض گردانیدیم و در آن آیاتی روشن فرو فرستادیم، باشد که شما پند پذیرید.»

حدیث:

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «همانا مردی سوره‌ای را فرامی‌گیرد، بعد آن را فراموش می‌کند و ترک قرائت آن می‌کند پس وقتی داخل بهشت می‌شود، بالای سر، نیکو صورتی می‌بیند و می‌گوید: مرا می‌شناسی؟ می‌گوید: نه. می‌فرماید: من فلان سوره هستم که به من عمل نکردی و قرائت مرا رها کردی. قسم به خدا اگر عمل به من می‌کردی، تو را به این درجه می‌رساندم و با دستش اشاره به بالای سر خود می‌کند.»
(اصول کافی، ج 2، ص 445)

توضیح مختصر:

به هر یک از 114 بخش قرآن، (به جز سوره‌ی توبه) که با بسم‌الله شروع می‌شوند، سوره می‌گویند.
سوره به معنی پایگاه بلند و شکوهمندی و بالا رفتن است. نام‌گذاری سوره‌ها گاهی از پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم بوده است.
گرچه نام سوره با محتوی، در بسیاری موارد با ربط است؛ مانند سوره‌ی بقره که در ارتباط با گاو بنی‌اسرائیل و سوره‌ی نساء در ارتباط با احکام زنان است؛ درمجموع گویند: نام‌گذاری سوره‌ها توفیقی نبوده است.
کمترین مقدار سوره، سه آیه است مانند سوره کوثر و بلندترین سوره‌ی قرآنی، بقره است با 286 آیه و تنها سوره‌ی توبه، بسم‌الله ندارد.
هنگام نزول قرآن در عصر عرب جاهلی، اعتراضات آنان به آیات و سوره‌هایی بی‌مورد بوده و در چند جای قرآن مانند بقره آیه‌ی 23 فرمود: «اگر شک دارید در آنچه بر عبد ما نازل کردیم، پس شما سوره‌ای مثل این قرآن بیاورید.»
و در سوره‌ی هود آیه‌ی 13 فرمود: «اگر می‌توانید ده سوره مانند قرآن بیاورید.» چون می‌گویند این قرآن را به دروغ پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم ساخته است. پس بر قدر و منزلت سوره‌ها افزوده گشت و ناتوانی آنان ثابت گردید.

1- سوره‌ی والعادیات

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کس سوره‌ی والعادیات را قرائت کند و مداومت بر آن نماید، خداوند عزّوجل روز قیامت او را با امیرالمؤمنین علیه‌السلام محشور کند و در خانه‌ی حضرت و از رفقای (دوستان و همراهان) آن حضرت به شمار آید.» (ثواب الاعمال، ص 112)
از استاد مسموع شده که سوره‌ی والعادیات، سوره‌ی امیرالمؤمنین علیه‌السلام است. یکی از آثار آن ازدیاد رزق می‌باشد و بهتر است به عدد اسم علی علیه‌السلام خوانده شود.

2- فضایل سوره‌ی جحد (کافرون)

پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هر کس سوره‌ی کافرون را بخواند، چنان باشد که یک ربع (یک‌چهارم) قرآن را خوانده باشد.» پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلّم به کسی که این سوره را می‌خواند، فرمود: «او از شرک بری شود.» و در روایتی آمده که گناهش آمرزیده شده است.
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلّم به نوفل بن معاویه اشجعی فرمود: «هرگاه در رختخواب برای خوابیدن قرار گرفتی، این سوره را بخوان. اگر قرائت کردی از شرک بری می‌شوی.»
(بحارالانوار، ج 92، ص 339)

3- فضیلت سوره‌ی احقاف

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر که در هر شب یا هر جمعه، سوره‌ی احقاف را بخواند، در دنیا خوفی به او نرسد و از فزعِ روز قیامت ایمن گردد.»
(مشکات الانوار، ص 96)

4- فضیلت سوره‌ی أسراء

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کس سوره‌ی بنی‌اسرائیل (سوره‌ی اسراء) را در هر شب جمعه بخواند، نمیرد تا قائم آل محمد صلی‌الله علیه و آله و سلّم را دریابد و از اصحاب او شود.»
(تفسیر مجمع‌البیان، ج 6، ص 393)
این سوره 111 آیه، 1533 کلمه و 6460 حرف دارد.

5- فضیلت سوره‌ی طور

امام باقر علیه‌السلام و امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «هر که سوره‌ی طور را بخواند حق‌تعالی خیر دنیا و آخرت را برای او جمع نماید.»
(مشکات الانوار، ص 99)
این سوره 49 آیه، 312 کلمه و 1500 حرف دارد.

6- فضیلت سوره‌ی نجم

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کس سوره‌ی نجم را در هر شب جمعه یا در هر روز بخواند، اولاً در میان مردم به خیر و نام نیک زندگی نماید. ثانیاً گناهانش آمرزیده شود، ثالثاً محبوب دل‌های مردم گردد.»
(مجمع‌البیان، ج 9، ص 151)

7- سوره‌ی حمد را پس گرفت

حضرت آیت‌الله بهجت رحمه‌الله علیه فرمودند: «یک وقت مرحوم حاجی نوری صاحب کتاب مستدرک الوسائل (م 1320) دخترش مریض شد. برای استشفای او به حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام مشرف شد و درخواست شفا از حضرت نمود. پس از حرم بیرون آمد شخصی با ایشان احوال‌پرسی کرد و علت پریشانی حال ایشان را جویا شد. فرمود: «دخترم مریض است.» آن شخص همان‌جا سوره‌ی حمد خواند و گفت: «دختر شما خوب شد.» ایشان به منزل آمدند، دیدند دخترش خوب شده و ساعت شفا، مطابق زمان حمد خواندن همان شخص بوده است. مرحوم حاجی نوری متوجه شدند که قرائت حمد آن شخص ایراد داشت، رفتند حرم تا سوره‌ی حمد آن شخص را اصلاح نمایند. پس به آن شخص برخورد کردند و این مطلب را گفتند. آن شخص گفت: «سوره‌ی حمد را پس گرفتم.» ایشان به منزل می‌روند و می‌بینند دوباره مریضی دخترش برگشته است.»
(در محضر بهجت، ج 2، ص 268)

8- سوره‌ی قلم

پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هر که سوره‌ی قلم را بخواند خدای تعالی ثواب جماعتی را که حُسن اخلاق داشته باشند، به خواننده‌ی آن کرامت فرماید و از چشم بَدان در امان باشد.»
(خلاصه منهج الصادقین، ج 6، ص 202)

چون خداوند در این سوره پیامبر را به اخلاق عظیم ستوده، چنان‌که در آیه‌ی 4 فرمود: «انَّک لَعلی خُلُقٍ عظیم: ای پیامبر تو به نیکو خُلق عظیم آراسته‌ای» لذا خواننده به ثواب نیکو خلقان نائل آید.

9- آثار سوره‌ی واقعه

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هر کس در هر شب جمعه سوره‌ی واقعه را بخواند، خداوند او را دوست بدارد و محبوب همه مردمانش گرداند و هرگز در دنیا گرفتار درویشی، فقر، درماندگی و هیچ آفتی از آفات دنیا نخواهد شد و از همراهان امیرالمؤمنین علیه‌السلام است و کسی در آن شریکش نیست.»
(تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 203 -ثواب الاعمال)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 204 سوره‌ی اعراف می‌فرماید: «هنگامی‌که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شوید.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «چه بسیار خموشی که از سخن گفتن رساتر است.»

توضیح مختصر:

انسان زیر زبانش پنهان است تا سخن نگفته باشد و سکوت اختیار کرده باشد، معلوم نمی‌شود که چقدر مایه دارد و در چه مرتبه‌ای است.
اما همین‌که لب به کلام باز می‌کند، مستمعی که دانا و عاقل و زیرک باشد، متوجه می‌شود گوینده در چه حدی است.
گناهان بسیاری از ناحیه‌ی زبان است، پس سکوت برای امنیت و عاقبت‌به‌خیری حرف اول را می‌زند. گاهی بعضی به تصنّع خود را به سکوت می‌زنند تا مُرید خام و ساده‌لوح را به دام حیله خود اندازند. زیاد حرف زدن و پرگویی، از معایب نفس است؛ چراکه در بسیاری، صحبت دچار اشتباه گویی می‌شود و کم‌حرفی بهتر است.
اما سکوت، درباره‌ی حق مذموم است و احقاق حق، با حرف نزدن، هیچ مناسبتی ندارد. حرف نزدن درجایی ممدوح است که مستمعین و مخاطبین، قابلیت نداشته و کج‌فهمی دارند و کلام را تفسیر نابجا می‌کنند و به اشکال و ایراد می‌پردازند. اگر پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلّم گاهی سکوت را نسبت به افراد روا می‌داشتند، سکوتش از حلم و شکیبایی بوده است که از حرف‌های آنان به غضب نمی‌آمد و در مقام انتقام نبوده است.

1- لقمان و زره ساختن

روزی لقمان حکیم نزد داوود علیه‌السلام رفت، درحالی‌که او مشغول ساختن زره بود و لقمان تا آن زمان زره ندیده بود، از دیدن آن تعجب کرد.
پس خواست سؤال کند که داوود علیه‌السلام در حال ساختن چه چیزی می‌باشد؟ اما حکمت او موجب شد که سؤال را ترک کند و منتظر ماند تا اینکه ساختن زره تمام شد.
داوود برخاست و آن را بر تن کرد و گفت: «زره خوب، لباس برای جنگ است.» در این وقت لقمان فرمود: «سکوت حکمت است و عامل به آن‌هم کم است.»
(شنیدنی‌های تاریخ، ص 280 -محجه البیضاء، ج 5، ص 205)
بعضی نوشته‌اند که ساختن زره قریب یک سال طول کشید و در دیدارها لقمان از آن سؤال ننمود.

2- خواجه ربیع

ربیع بن خُیثزم، معروف به خواجه ربیع، از اصحاب امیرالمؤمنین و از زهّاد هشت‌گانه (متوفی 61 یا 63 هـ) بوده است.
او مدت بیست سال لب فروبست و به‌جز قرآن و عبادت سخنی نگفت؛ مگر یک‌بار از کسی پرسید: «در محله‌تان مسجد دارید؟ و پدرت زنده است!»
هرروز صبح قلم و کاغذ نزدش قرار می‌داد و هر چه حرف می‌زد، می‌نوشت و شب‌هنگام، به محاسبه‌ی آن‌ها می‌پرداخت و حرف‌های زده‌شده‌ی خود را به‌حساب می‌کشید.
او قبری در خانه‌ی خود کَنده بود و مدتی در قبر می‌خوابید و (به زبان حال مردم در قیامت) این آیه را می‌خواند: «پروردگارا مرا به دنیا بازگردان تا عمل خیری که از من ترک شده است، به‌جای آوردم.» (سوره‌ی مؤمنون، آیات 100-99)
سپس به خود خطاب می‌کرد: «تو را برمی‌گردانیم، پس عمل خود را از سر گیر.»
(شاگردان مکتب ائمه، ج 2، ص 165)

3- جوانی خردمند

سعدی می‌گوید: جوانی خردمند، به فنون مختلف علوم و دانش‌ها اطلاعاتی فراوان داشت؛ ولی دارای خوی رمیده بود (در میان مردم فضایل خود را آشکار نمی‌کرد) به‌گونه‌ای که در مجالس دانشمندان خاموش می‌نشست.
پدرش به او گفت: «ای پسر! تو نیز آنچه را می‌دانی بگو.» جوان در پاسخ پدر گفت: «از آن ترسم که در مورد آنچه ندانم، از من بپرسند و شرمسار شوم. مگر نشنیدی که پارسایی بر زیر کفش‌هایش میخ می‌کوبید، سرداری (به گمان این‌که او نعل‌بند است) دست در آستین او زد و گفت: بیا اسب مرا نیز نعل کن.»
(اگر من حرفی بزنم و دیگران دنباله‌ی حرفم را بگیرند و سؤالات بسیار کنند، آن‌وقت شاید در حرف زدن به خطا افتم.)
(حکایت‌های گلستان، ص 190)

4- حق السّکوت

سلمانی‌ها معمولاٌ پرچانه هستند و همین‌که به اصلاح سر و صورت می‌پردازند، سر صحبت را باز می‌کنند و از هر دری سخت می‌گویند. روزی شخصی وارد دکان سلمانی شد و در همان آغاز ورود، یک اسکناس دویست‌تومانی به سلمانی داد.
سلمانی با تعجب پرسید: «معمولاً پول سلمانی را بعد از اصلاح می‌دهند، چطور شد شما قبل از اصلاح دادی؟»
آن شخص گفت: «قربان! این پول، پول اصلاح نیست، بلکه حق‌السکوت است.» سلمانی پرسید: «منظورتان از این سخن چیست؟»
مشتری گفت: «من هر وقت برای اصلاح می‌آیم، سر سخن را باز می‌کنید و از هر دری حرف می‌زنید. من چقدر برای بیماری گوش خود خرج کرده‌ام تا خوب شده است! این پول را دادم تا سکوت کنی و گوشم آرام باشد و بار دیگر بیمار نشود.»
(حکایت‌های شنیدنی، ج 3، ص 121)

5- آموختن خاموشی از حیوانات

سعدی می‌گوید: نادانی می‌خواست به الاغی سخن گفتن بیاموزد، گفتار را به الاغ تلقین می‌کرد و به خیال خود می‌خواست، سخن گفتن را به الاغ یاد بدهد.
حکیمی او را دید و به او گفت: «ای احمق بیهوده کوشش نکن تا سرزنش گران، تو را مورد سرزنش قرار نداده‌اند، این خیال باطل را از سرت بیرون کن، زیرا الاغ از تو سخن نمی‌آموزد، ولی تو می‌توانی خاموشی را از الاغ و سایر چارپایان بیاموزی.»

هر که تأمل نکند در جواب **** بیشتر آید سخنش ناصواب
یا سخن آرای چو مردم بهوش **** یا بنشین همچو بهائم خموش
(حکایت‌های گلستان، ص 270)