بایگانی ماه آگوست, 2015

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 44 سوره ی نور می‌فرماید: «خداوند شب و روز را دگرگون می‌سازد؛ در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت.»

حدیث:

امام علی علیه السّلام فرمود: «خدا رحمت کند کسی را که تفکّر کند و عبرت گیرد، پس از آن که عبرت گرفت بینا (دل) شود.» (غررالحکم،2، ص 73)

توضیح مختصر:

عبرت، پندگیری از احوال و وقایع گذشتگان و حال را گویند. در قرآن، پس از نقل موضوعات بسیاری، می‌فرماید که این شخص یا این واقعه یا این آیات، مایه‌ی درس عبرت است. مثلاً بعد از خلقت عیسی بن مریم علیها السّلام بدون پدر، خداوند آن را برای بنی اسرائیل، مایه‌ی عبرت ساخته که شگفتی و تعجّب در این فرزند است. آفرینش زمین و افلاک، جانوران و انسان‌ها، ملائکه و… همه برای اهل یقین، مایه‌ی عبرت است. در رسالت موسی علیه السّلام، آیتِ عبرت وجود داشته، آن همه معجزات و غرق شدن فرعون در آب که جنازه‌ی او بر روی آب نمودار شد و یقین پیدا کردند که مدّعی ربوبی، غرق شد.
نعمت‌هایی که به گذشتگان داده شده و کفران نعمت کرده و به عقاب دچار شدند، درس عبرت است تا دیگران، به این نوع معاصی، روی نیاورند.
بادهایی که عقیم بوده، قوم هود را از جا کنده که معلوم می‌گردد باد، به امر حق تعالی، نوعی عذاب است و توانایی بیش از اندازه دارد؛ و کسی که قصّه‌ی آن‌ها را می‌خواند به تذّکر و پند، عبرت می‌گیرد.
البته آن کس که باید عبرت بگیرد، مردم عوام و عادی نیستند چون قدرت تفکّر نداشته و نمی‌توانند از مسائل، مطالبی استخراج کنند که از نظر اندیشه، برایشان منفعت دارد. بلکه عبرت برای: صاحبان بصیرت (سوره‌ی حشر: آیه‌ی 2)، صاحبان خرد (سوره یوسف: آیه‌ی 111)، کسانی که خشیّت و هراس الهی در دلشان می‌باشد. (سوره‌ی نازعات: آیه‌ی 26) است.
و به تعبیری، نقل قصص قرآنی، صِرفِ نقلِ داستانی نیست بلکه در آخر سوره‌ی یوسف، بعد از قصۀ آن‌ها می‌فرماید: «هر آینه در قصص آن‌ها، عبرتی برای صاحبان عقل و خرد است.»

1- عبرت گرفتن بی سواد

حکیمی به خانه‌ی شخص بی سوادی وارد شد، دید خانه او بسیار مجلل و باشکوه است و دارای فرش‌ها و زیبایی‌ها می‌باشد، اما صاحب خانه، بی سواد است و از علم و دانش هیچ بهره ای ندارد و آداب مهمان داری را وارد نیست؛ پس به صورت او آب دهان ریخت.
صاحب خانه متعرضانه گفت: ای حکیم! این چه کار زشتی بود که با من انجام دادی؟
حکیم فرمود: این براساس حکمت بود، زیرا آب دهان را به پست‌ترین مکان خانه می‌اندازند و من در خانه‌ی تو جایی را پست تر از صورتت نیافتم.
صاحب خانه جاهل و بی سواد، از سخن حکیم عبرت گرفت و دریافت که پستی و زشتی نادانی، با رنگ و روغن زدن خانه، از بین نمی‌رود. (داستان دوستان،2، ص 109 – الکنی و الالقاب،2، ص 268)

2- حزقیل و لوح

روزی حضرت داود علیه السّلام از شهر بیرون آمد. کتاب آسمانی زبور را می‌خواند و هنگام خواندن آن، همه چیز با او هم صدا می‌شدند.
او به کوهی رسید که در آن پیامبر عابدی زندگی می‌کرد که به او «حزقیل» می‌گفتند: وقتی داود علیه السّلام بر حزقیل وارد شد، سؤالاتی کرد، از جمله پرسید:
«هیچ گاه تمایل به دنیا پیدا کرده ای تا شهوات و لذّت‌های آن را دوست داشته باشی؟» حزقیل فرمود: «آری. گاهی به قلبم خطور می‌کند.» داود گفت: «در آن حال چه می‌کنی؟» حزقیل فرمود: «به این درّه که می‌بینی، وارد می‌شوم و از آن چه در آن است، عبرت می‌گیرم.»
داود وارد درّه شد و در آن جا تختی از آهن دید که جمجمه ای پوسیده و استخوان‌های متلاشی شده و لوحی در آن جاست. آن لوح را خواند، دید چنین نوشته است:
من «روی بن سالم» هزار سال پادشاهی کردم و هزار شهر ساختم و حرمسرایی دارای هزار زن داشتم، ولی اکنون، خاک، بسترم شده، سنگ، متکای زیر سرم گشته است و مار و کرم همسایه‌ایم شده‌اند. کسی که سرانجام کار مرا به دیده‌ی عبرت بنگرد، به دنیا فریفته نخواهد شد. (حکایت‌های شنیدنی،1، ص 81 – بحاراص 81 – بحارالانوار 14، ص 21)

3- چشم عبرت بین می‌خواهد

بنی امیّه هزار ماه خلافت کردند. آخرین خلیفه‌ی اموی مروان بن محمد معروف به مروان حمار (م 132) بود که به مدت پنج سال و دو ماه سلطنت کرد. وقتی خواست لشکر خود را به تنهایی اداره کند، لشکر بنی العباس آمدند و سر او را از بدن جدا کردند.
چشم عبرت بین می‌خواهد که با مطالعه تاریخ از این وقایع درس بگیرد؛ اما کجاست آن چشم عبرت بین!
مروان دو روز قبل از کشته شدن، بر یکی از خدّام خود که سخن چینی کرده بود، خشم گرفت. زبان خدمتکار را برید و نزد گربه انداخت و گربه زبان بریده را خورد. عامر امر کرد سر مروان را از بدن جدا کنند و زبانش را ببرند و به دور افکنند. زبان بریده را گربه ای حاضر بود و بخورد!!
چون عامر سر مروان را جدا کرد به منزل و بارگاه مروان آمد، بر بساط مروان بنشست و بقیه‌ی طعام مروان را خورد؛ چه آن که قبل از کشته شدن، برایش طعام حاضر کردند و مشغول به خوردن بود که لشکر بنی العباس رسیده بودند. آن گاه عامر بن اسماعیل دختر بزرگ مروان را که عاقل و سخن دان بود برای عیش خود طلبید، دختر مروان گفت:
«ای عامر! برای عبرت و موعظه تو در این روزگار همین بس است که بر فرش مروان می‌نشینی و طعام خاص او را می‌خوری و قصد عیش با دختر او داری؛ از خواب غفلت بیدار شو و بر این روزگار بی وفا دل مبند که ممکن است این سرگذشت، روزی با تو و بزرگت سفّاح نیز چنین کند.»
عامر چون این کلمات را بشنید، حیا کرد به او نزدیک شود و او را آزاد گذاشت. (تتمه المنتهی ص 103)

4- سرانجام 524 سال خلافت

مدت سلطنت بنی العباس 524 سال طول کشید و آخرین خلیفه عبدالله مستعصم بود. او تدبیر مملکت را به وزیر خویش مؤیّد علقمی سپرد و خود به لهو و لعب و لذّت و کبوتر بازی مشغول بود.
پسر خلیفه به نام ابوبکر، به محله کرخ بغداد که منزل شیعیان بود، حمله برد، اموال آن‌ها را غارت کرد، بسیاری از سادات را اسیر نمود و هزاران دختر را در به در کرد.
وزیر، دلش می‌خواست که یکی از اولاد امیرالمؤمنین علیه السّلام سلطان شود، بنابراین به صورت محرمانه با قوم تاتار، نامه نگاری و مکاتبه می‌کرد. تا این که در سنه‌ی 655، هلاکو (از اولاد چنگیز خان مغول) به قصد بغداد حرکت کرد و روز عاشورا به آن جا وارد شد. خلیفه به رأی وزیر خود اعتنایی نکرد و پس از اجتماع در جایگاهی، آخرین خلیفه‌ی عباسی را کشتند و تا 40 روز به قتل و عام مردم پرداختند و نهرهایی از خون جاری ساختند و در دجله ریختند. طبق آن چه که نقل شده است آمار کشته شدگان 300 الی 400 هزار نفر بود.
نحوه‌ی کشتن آخرین خلیفه خلافت 524 ساله، بدین گونه بود که خلیفه را با پسرش ابوبکر در کیسه ای نهادند و آن قدر لگدکوب کردند تا بمردند، بعد با پتک‌هایی بر پدر و پسر کوبیدند تا هلاک گشتند. این واقعه در 28 محرم سنه‌ی 656 که موافق لفظ «خون» به ابجد می‌شود، رخ داد. هلاکو اولاد مستعصم را بکشت، دختران او را اسیر و سلطنت بنی العباس را در عراق از بین برد. (تتمه المنتهی ص 373)

5- شهری از پی محمل

عالمی گوید: در مجلس امیرنظام گروسی معروف به حسنعلی خان حاکم کرمانشاهان نشسته بودم که ناگاه جوانی از سادات که صورتش مثل ماه درخشنده بود، وارد شد. تمام اهل مجلس از حسن جمالش متعجّب و مبهوت شده و به [احترام او] بلند شدند. هرکس می‌خواست او را در کنار خود بنشاند.
ناگاه امیر برخاست و دست او را گرفت و نزد خود نشاند.
من پرسیدم که این جوان که باشد؟ گفتند: از اشراف و از سادات این شهر است و دارای فضل و علم و شعر و کمال است.
من پیش خود گفتم: گرچه مسافرم، بد نیست چند روز در کرمانشاه باشم و از او استفاده ببرم. فردای همان روز از منزل بیرون آمدم، دیدم اهل کرمانشاه دکان‌ها را بسته و در مکانی جمع شده‌اند! پرسیدم: چه خبر است؟ گفتند: جوانی از سادات این شهر فوت کرده، همگان برای تشییع‌جنازه‌ی او حاضر شدند. بعد از تفحص، معلوم شد که همان جوان دیروزی است. گفتم: پس در تشییع‌جنازه‌ی او حاضر می‌شوم.
در تشییع‌جنازه که بسیار شلوغ بود، دیدم سیّدی در کنار تابوت ایستاد و با دست اشاره به تابوت کرد و این شعر را خواند:
کدامین ماه را یا رب در این محمل بود منزل **** که محمل می‌رود از شهر و شهری از پی محمل
گفتند: پدر این جوان است و این شعر، مطلع غزلی است که خود این جوان ناکام سروده و به نظم آورده است.
آری اتفاق‌های زیادی نظیر این، هرروز می‌افتد، اما کسی هوشیار نمی‌شود و عبرت نمی‌گیرد و [از این دنیای پست و دون دست برنمی‌دارد] و مشغول آن می‌گردد. (خزینه الجواهر ص 698)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 7 سوره طور می‌فرماید: «البته که عذاب خدا واقع و حتمی است.»

حدیث:

رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «خداوند قلبی را که قرآن در آن باشد عذاب نمی‌کند.» (سفینه البحار،2، ص 415)

توضیح مختصر:

کیفر و عقاب به خاطر عملی است که بنده انجام می‌دهد و مستحق آن عذاب می‌شود. خداوند عادل تر از آن است که کسی را بدون استحقاق، عذاب کند بااینکه رحمتش بر غضبش جلوتر است و تأخیر در عذاب می‌کند و بسیار مهلت می‌دهد، حتی کسانی که ادعای خدایی کرده‌اند.
نافرمانی و معصیت در کوتاه‌مدت یا درازمدت سبب عذاب می‌گردد و سنّت الهیّه این است که تا علّت نیاید معلوم نمی‌آید؛ تازه بعضی، کیفرها را نمی‌فهمند، از بس ملکات و عادات در اعمال زشت برای آنان عادی شده است به سنگ دلی و شقاوت دچار شده‌اند و می‌گویند: خداوند رحیم و کریم است، ما را عذاب نمی‌کند، بلکه در درون آن‌ها عذاب هست ولی ادراک ندارند و کورند و تفقّه و بصیرت ندارند.
مثلاً گرانی قیمت ارزاق و سلطان ظالم نوعی عذاب و کیفر است اما این را نمی‌فهمند، وقتی صحبت از زلزله و سیل، مرض وبا و طاعون می‌شود این است عذاب که لعنت الهی را به خود گرفتند و در آن دست‌وپنجه می‌زنند. باز به خاطر غالب بودن ملکات سوء آن را به یقین درک نمی‌کنند.
کسی که به مرض روانی دچار شده با خودش صحبت می‌کند، وعده الهی را نفرین می‌نماید وقتی‌که کمی به فراغت می‌رسد. از این دردی که دارد رنج می‌برد، اما خود ساختار این عذاب از نفسش می‌باشد و معلول علل دیگری است که اثر فعلی درست کرده…
غصّه شدید از فرزند ناخلف، این‌که فرمان نمی‌برد، آبروی پدر و مادر را می‌ریزد، جفا به خلق خدا می‌کند، پدر و مادر را به دادگاه می‌کشاند و خودش داخل زندان می‌شود، این‌ها همه خودش نوعی عقاب و کیفری است که دامن‌گیر او شده؛ پس تنبّه لازم است.

1- عذاب قوم عاد

بعد از آنکه حضرت هود علیه السّلام چهل سالش تمام شد، خدا وحی فرمود: «به‌سوی قوم خود برو و آنان را به یگانه‌پرستی دعوت کن.» قوم هود؛ که همان قوم عاد بود سیزده قبیله بودند که دارای زراعت و درخت خرمای خوب و شهرهای آنان آبادترین بلاد عرب بودند و عمرهای دراز و قامت‌های بلند داشتند. بالاخره سال‌های سال هدایت قوم خویش کرد فایده‌ای نداشت تا فرمود: «شما را نفرین می‌کنم!» گفتند: «ای هود! قوم نوح بدنی ضعیف و ناتوان داشتند، خدایان ما قوی و بدن ما هم قوی است و از عذاب نمی‌ترسیم.»
خدا باد عقیم را (که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: به خدا پناه می‌برم از باد عقیم) بر قوم هود فرود آورد. آن را عقیم گفته‌اند چون آبستن به عذاب و عقیم از رحمت بود. وقتی عذاب نازل شد قصرها، قلعه‌ها، شهرها و جمیع عمارات ایشان را همانند ریگ روان کرد و به هوا برد و ریزریز کرد و هفت شب و هشت روز پی‌درپی مردان و زنان را از زمین بلند و سرنگون و نابود می‌کرد! ایشان را ذات العماد گفته‌اند به سبب آن‌که عمودها و ستون‌هایی از کوه می‌تراشیدند به‌قدر بلندی کوه‌ها و بر عمودها قصر بنا می‌کردند و در اثر عذاب، همه ریز و پودر شدند. طبق نقل قرآن عذابشان (رِیحاً صَرصَراً) باد تند یا سرد بود که از جا می‌کَند بالا می‌برد مانند ملخ به هوا بلند می‌کرد و فرود می‌آورد (سوره قمر، آیه‌ی 19) و بر کوه‌ها می‌زد تا استخوان‌های ایشان ریزریز شود. (حیوه القلوب،1، ص 99)

2- ابن ملجم و عذاب برزخ

(ابن رقا) می‌گوید: در مکه کنار مسجدالحرام بودم، دیدم گروهی از مردم در کنار مقام ابراهیم علیه السّلام اجتماع کرده‌اند، گفتم: چه خبر است؟ گفتند یک نفر راهب (عالم و عابد مسیحی) مسلمان شده است. به میان جمعیّت رفتم و پیرمردی لباس پشمینه و کلاه پشمینه پوشیده و قدبلندی دارد، در مقابل مقام ابراهیم نشسته و سخن می‌گوید.
شنیدم می‌گفت: روزی در صومعه نشسته بودم و به بیرون صومعه نگاه می‌کردم (به مکاشفه) ناگاه پرنده ی بزرگی مانند باز شکاری دیدم که بر روی سنگی کنار دریا فرود آمد و چیزی را قیّ کرد.
دیدم یک‌چهارم بدن انسانی از دهانش بیرون آمد، سپس رفت و ناپدید شد. باز برگشت و قیّ کرد، دیدم یک‌چهارم دیگر انسانی از دهانش خارج شد، مرتبه سوم رفت و ناپدید گشت. باز برگشت یک‌چهارم دیگر را و برای بار چهارم هم یک‌چهارم دیگر را مانند بار اول قیّ کرد تا یک انسان کامل شد.
سپس برگشت منقار زد و یک‌چهارم او را ربود و سه بار دیگر همانند اوّل منقار زد و همه او را ربود و رفت.
تعجّب کردم گفتم: خدایا! این شخص کیست که این‌گونه عذاب می‌شود؟ متأثّر شدم که چرا نرفتم از او بپرسم. طولی نکشید که پرنده شکاری آمد و یک‌چهارم همان انسان را قیّ کرد و برای بار دوم و سوم و چهارم هم قیّ کرد و انسان کامل شد.
با شتاب نزدش رفتم و گفتم: تو کیستی و چه کرده‌ای؟
او گفت: من ابن ملجم هستم که علی بن ابیطالب علیه السّلام را کشتم، خداوند این پرنده را مأمور من ساخته که هرروز این‌گونه مرا می‌کشد و زنده می‌کند و عذاب می‌نماید.
گفتم: علی بن ابیطالب علیه السّلام کیست؟ گفت: پسرعموی رسول خدا پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله است.
همین حادثه (و مکاشفه برزخی) عجیب باعث شد که مسلمان شوم. (عالم برزخ ص 178-بحارالانوار،42، ص 307)

3- جزای عمل

وقتی لشکریان چنگیز مغول به ایران وحشیانه حمله کرد، همه‌جا حمّام خون به راه انداختند. چنگیز پس از ورود به هر شهری، از مردم می‌پرسید: من شما را می‌کشم یا خدا؟ اگر می‌گفتند: تو می‌کشی، همه را می‌کشت و اگر می‌گفتند: خدا می‌کشد، باز همه را می‌کشت. تا آنکه به شهر همدان رسید. قبلاً افرادی نزد بزرگان همدان فرستاد که آن‌ها به نزد من بیایند که صحبتی با آن‌ها دارم.
همه حیران بودند که چه کنند، جوان شجاع و هوشیار گفت: من می‌روم. گفتند: می‌ترسیم کشته شوی؟ گفت: من هم مثل دیگرانم و آماده رفتن شد. یک شتر و یک خروس و یک بز تهیه کرد، نزد اردوگاه چنگیز آمد و به حضور او رسید و گفت: ای سلطان! اگر بزرگ می‌خواهی این شتر، اگر ریش بلند می‌خواهی این بز، اگر پرحرف می‌خواهی این خروس و اگر صحبتی داری من آمده‌ام.
چنگیز گفت: بگو بدانم من این مردم را می‌کشم یا خدا؟ جوان گفت: نه تو می‌کشی و نه خدا، پرسید: پس چه کسی می‌کشد؟ گفت: جزای عملشان. (داستان‌ها و پندها،6، ص 157 – العشره چهار سوقی ص 209)

4- سبب نزول عذاب

نخستین کسی که پیمانه و ترازو را برای مردم ساخت، حضرت شعیب پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم بود. قومش پس از مدتی شروع به کم‌فروشی نمودند. بااینکه به خدای جهان کافر بودند و پیامبران را تکذیب می‌کردند گناهی تازه بر افعال شنیع آن‌ها افزوده شد. کالا و اجناس را برای خود کامل وزن می‌کردند و برای مشتریان کم‌فروشی و تقلّب را روا می‌داشتند.
زندگی آن‌ها فراخ بود تا اینکه پادشاه آنان، به آن‌ها دستور احتکار و کم‌فروشی را داد. شعیب، پادشاه و مردم را نصیحت کرد ولی فایده‌ای نداشت و به دستور پادشاه، شعیب و طرفدارانش را از شهر بیرون کردند. عذاب بر آن‌ها نازل شد و آن زلزله (در سوره اعراف به رجفه: زلزله و در سوره شعراء به عذاب یوم الظله، سایه آتشبار تعبیر شده است.) و سایه آتشبار بود و این به معنی گرمای بسیار سخت که از سایه خانه و آب هم کسی نمی‌توانست جان سالم به در برد. پس ‌از آن ابری جمع شد و نسیم خنکی وزیدن گرفت و مردم در زیر آن قطعه ابر گرد آمدند تا از گرما رهایی یابند.
چون همگی در سایۀ ابر جمع شدند شراره‌های آتش از ابر بارید و زمین هم در زیر پایشان لرزید و همگی درهم‌پیچیده و سوختند. مدت این عذاب را نُه روز نوشته‌اند که شامل هوای گرم، آب‌های داغ و زمین‌لرزه بود. قوم شعیب در شهر مدین ساکن بودند و عذاب، اهل آن شهر را در برگرفت. (تاریخ انبیاء،2، ص 34)

5- سزای کتمان کنندگان

جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: امام علی علیه السّلام برای ما سخنرانی می‌کرد. پس از حمد و ثنای الهی فرمود: در پیشاپیش جمعیّت، چند نفر از اصحاب پیامبر صلی‌الله علیه و آله در اینجا هستند، انس بن مالک، براء بن عازب انصاری، اشعث بن قیس و خالد بن یزید بجلی.
سپس رو به یک‌یک این چهار نفر کرد. نخست از انس بن مالک پرسید: ای انس اگر تو شنیده‌ای که رسول خدا در حق من فرمود: (هر کس من مولای او هستم علی مولای و رهبر اوست)«من کنت مولاه فهذا علی مولاه» اگر امروز به رهبری من گواهی ندهی خداوند تو را به بیماری برص (پیسی) مبتلا می‌کند که لکّه‌های سفید آن سر و صورتت را فرامی‌گیرد و عمّامه ات آن را نمی‌پوشاند، سپس رو به اشعث کرد و فرمود: امّا تو ای اشعث اگر شنیده‌ای که پیامبر صلی‌الله علیه و آله در حق من چنین گفت و امروز گواهی ندهی آخر عمر از هر دو چشم کور می‌شوی.
و تو ای خالد بن یزید، اگر در حق من چنین شنیده‌ای و امروز کتمان کنی و گواهی ندهی خداوند تو را به مرگ جاهلیّت بمیراند.
اما تو ای براء بن عازب، اگر شنیده‌ای که پیامبر صلی‌الله علیه و آله چنین فرمود و اینک گواهی به ولایت من ندهی، در همان‌جا می‌میری که ازآنجا (به‌سوی مدینه) هجرت کردی.
البته هر چهار نفر در روز غدیر خم از پیامبر صلی‌الله علیه و آله این جمله معروف را شنیده و بعد کتمان و انکار کردند.
جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: «سوگند به خدا بعد از مدّتی من انس بن مالک را دیدم که بیماری برص گرفته، به‌طوری‌که با عمّامه اش لکّه‌های سفید این بیماری را از سر و رویش نمی‌توانست بپوشاند.
اشعث را دیدم که از هر دو چشم کور شد و می‌گفت: سپاس خداوندی را که نفرین علی علیه السّلام در مورد کوری دو چشمم در دنیا بود و مرا به عذاب آخرت نفرین نکرد؛ که در این صورت برای همیشه در آخرت عذاب می‌شدم.
خالد بن یزید را دیدم که در منزلش مُرد، خانواده‌اش خواستند او را در منزل دفن کنند، قبیله (کِنده) باخبر شدند و هجوم آوردند و او را به رسم جاهلیّت کنار در خانه دفن کردند و به مرگ جاهلیّت مُرد.
اما براء بن عازب، معاویه او را حاکم یمن کرده و او در یمن از دنیا رفت، از همان‌جا که هجرت کرده بود.» (حکایت‌های شنیدنی،1، ص 102- منهاج البراعه،12، ص 216)

قرآن:

خداوند متعال در آیه ۱۶ سوره کهف می‌فرماید: «و هنگامی‌که از آنان و آنچه جز خدا می‌پرستیدند، کناره‌گیری کردید و به غار پناه بردید؛ خدا رحمتش را بر شما می‌گستراند.»

حدیث:

امام علی علیه السّلام فرمود: «کسی که از مردم منفرد باشد، به خدای سبحان مونس می‌شود.»

توضیح مختصر:

عزلت، دوری گزیدن از معاشرت با دیگران است. شخصی که دنبال عزلت است باید دید که مبنای کار و هدفش چیست؛ چون گوشه‌نشینی و خود را محبوس کردن علّتی می‌خواهد.
مثلاً اگر فیلسوف مشهور ملاصدرای شیرازی مدتی چند سال در روستای کهک – قم در انزوا و عزلت بوده و از خلق دوری گزیده بود، معلوم شد که در آن انزوا مسائل بسیاری برای او کشف شد و توانست با دوری از خلق اندیشه‌های نویی را به بار بیاورد.
در زمان‌های گذشته عده‌ای به‌عنوان ریاضت راه عزلت پیش می‌گرفتند و کلاه درازی بر سر می‌نهادند و مشغول عبادت می‌شدند.
بودند کسانی که می‌گفتند عزلت از خلق لازمه‌اش، خلوت با حق است و این سبب حیات دل می‌شود. تا استدلالات فکری و قیل‌وقال، من و توها وجود دارد، نمی‌شود با حق خلوت کرد.
گروهی می‌گفتند دنیا زندان مؤمن است پس گوشه‌نشینی با زندان بودن مناسبت دارد. در سیر و سلوک یکی از فرامین اساتید عرفان عزلت است که اربعیناتی، عزلت را برای سالکان معین می‌کردند تا از معاشرت با خلق مدتی جدا باشند و کمی به خود فرو روند و به خود آیند و از مظاهر اهل دنیا به دور باشند و این به جهت تهذیب نفس و خارج کردن اشتغالی خلقی از نفس شمرده می‌شود.
اصحاب کهف هم عزلت انتخاب کردند و خداوند برای حفظ آنان از طواغیت و ابناء زمان آن‌ها را به خواب برد و بعد از سال‌های بسیار زیاد آن‌ها را از خواب بیرون آورد. درواقع این کار آنان فعل خدا بوده و توحید افعالی امضای فعل عبد است.

1- پرنده‌ی تک پرواز

امام صادق علیه السّلام فرمود: «خداوند به یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل وحی فرستاد که اگر دوست داری فردای قیامت در «حظیره‌ی قدس» مرا ملاقات کنی، در دنیا تنها و ناشناس و غم‌زده و از مردم گریزان باش؛ مانند پرنده‌ی تک پرواز که در کویر پرواز می‌کند، از سر درختان می‌خورد، از آب چشمه‌ها می‌نوشد، چون شب درآید، تنها به آشیانه می‌رود و با پرندگان دیگر همراه نیست. با خدای خود مأنوس است و از دیگر پرندگان گریزان می‌باشد.» (بحرالمعارف،1، ص 306، بحرالمعارف،7، ص 108)

2- قلّه به قلّه

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «زمانی بر مردم بیاید که دین هیچ دین‌داری سالم نماند؛ مگر آن کس که مانند روباهی که بچه‌های خود را از دسترس درندگان دور می‌سازد، قلّه به قلّه و لانه به لانه بگریزد.»
گفتند: «آن چه زمانی است؟» فرمود: «آنگاه‌که معیشت، جز با نافرمانی خدا فراهم نگردد و مجرد زیستن، حلال و جایز می‌شود.» (بحرالمعارف، ج 1، ص 315. التحصین، ص 13)

3- غار حراء

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «پیامبر صلی‌الله علیه و آله چند ماه از سال را در غار حراء می‌گذراند تنها من او را می‌دیدم و غیر من او را نمی‌دید. در آن روزها در هیچ خانه‌ای، اسلام راه نیافته بود؛ جز خانۀ رسول خدا.» (نهج‌البلاغه، خطبۀ قاصعه، ص 192)
حراء در شش کیلومتری مکّه، در دامنۀ جنوبی کوه واقع بود. چون مدّت عزلت تمام می‌شد، به مکّه می‌آمد و طواف می‌کرد. بعد به خانۀ خود می‌رفت تا سالی که به پیامبری منصوب شد و آیات اول- اقراء باسم ربُک الذی خلق – در آنجا به پیامبر نازل شد.
در مصباح الشریعه، باب 24 فرمود: «هیچ پیغمبر و وصی پیغمبری نبوده، مگر این‌که در وقتی از اوقات، یا در ابتدا یا در اواخر، عزلت اختیار کرده.»

4- اصحاب کهف

اصحاب کهف، در کهولت سن بودند، ولی خدا در قرآن ایشان را جوان یاد فرمود، برای آن‌که جوانمردی کردند و به خدا ایمان آوردند.
چون شرک و کفر و ظلم دقیانوس در شهر اُفسوس را دیدند که مردم را بر پرستیدن بت‌ها امر می‌کرد، به یکدیگر گفتند: «از آنچه آن‌ها می‌پرستیدند کناره بگیریم و به سوی غار پناه ببریم.» احتمالاً، تعدادشان هفت نفر بوده و هشتمی آن‌ها، سگ ایشان بود. آن‌ها به بهانۀ شکار، از دست مأموران پادشاه گریختند تا بر بت سجده نکنند. آن‌ها فرار کردند و سگ چوپانی در راه، همراه اینان آمد و شب داخل غار شد. پس خداوند، عزلت آن‌ها را پسندید و خواب را بر آن‌ها غلبه داد تا 309 سال بعد، خداوند آن‌ها را زنده کرد. وقتی به شهر رفتند، دیدند که بر پرچمی «لا اله الا الله، عیسی روح‌الله» نوشته شده است و حضرت عیسی علیه السّلام پیامبر گردیده بود. (حیوه القلوب،1، ص 474 – 466)

5- حبس در صومعه

به راهبی گفتند: «ای راهب!» گفت: «من راهب نیستم! همانا راهب کسی است که از حق‌تعالی بترسد، بر نعمت‌های او حمد و بر بلایش صبر کند، به‌سوی خدا فرار کند و از گناهان استغفار نماید!
امّا من چنان سگی گیرنده هستم که خود را در این صومعه حبس کرده‌ام تا مردم را اذیت نکنم و آنان از شر من راحت باشند.» (منتهی الامال،2، ص 132)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 30 سوره یوسف می‌فرماید: «زنانی در شهر مصر گفتند همسر عزیز مصر از برده خویش (یوسف) خود او را می‌خواهد یوسف او را در عشق سخت شیفته کرده است.»

حدیث:

رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «عشق بهشت به سلمان بیشتر از عشق سلمان به بهشت است.» (سفینه البحار،2، ص 197)

توضیح مختصر:

در راه رسیدن به معشوق و اتصال و هجران به او، عشق را دارای بلندی و پستی، از نظر کلّی و کیفی است، لذا یکی معشوق مجازی است و دیگری حقیقی؛ بنابراین این عشق در همه هستی جاری است و سریان دارد و این عشق است که همه موجودات را به پویایی درمی‌آورد و افلاک در گردش، به‌واسطه او می‌گردند. هر حرکتی به‌غایت و هدف نهایی در حرکت است و شتاب می‌کند تا به آن برسد.
عشق وقتی واقعی شد هر چه غیر از معشوق را می‌سوزاند و محو می‌کند، عاشق دنبال معشوق است و معشوق استغناء نشان می‌دهد و ناز می‌فروشد.
اگر بگوییم معشوق زیبایی و جمال دارد و عشق طالب جمال است بی‌راه نگفتیم تا عشق به زیبایی نباشد شرافت و فضیلت جمال آشکار نمی‌گردد لذا جمله معشوقان شکار عاشقان هستند و در دل معشوق جمله عاشق است و در دل عاشق به‌جز معشوق نیست.
عشق به معشوق است که سختی‌ها و رنج‌ها بر عاشق هموار می‌شود به امید آن‌که از شیرین‌لب او کلامی و از نَفَس او دمی به او رسد.
عشق درسی نیست تا بتوان با تعلیم و تعلّم آن را یافت و وسوسه ذهنی را از بین برد. از معشوق آنچه صادر می‌شود در دل عاشق می‌کارد، اگر عاشق بیمار است، بیماری‌اش شفادهنده همه بیماری‌هاست و دوزخ را خاموش می‌کند و سالک با عشق زودتر به مقصد می‌رسد تا این‌که بخواهد با خوف و زهد حرکت کند. (میناگر عشق ص 465 – 432)

1- برابر شدن عشق

شیخ بهایی فرمود: «از عاشقی پرسیدند: اگر مستجاب الدّعوه بودی در دعایت چه طلب می‌کردی؟ گفت: برابر شدن عشق میان من و معشوقم تا دل‌هایمان به پنهان و آشکار یکی شود.» (سفینه البحار، ج 2، ص 197)

2- به عشق محبوب مردن

حضرت داوود علیه السّلام در حال عبور از بیابانی بود، مورچه را دید که مرتب کارش این بود که از تپه‌ای خاک برمی‌داشت و به‌جای دیگر می‌برد. داوود از خداوند خواست که از راز این کار آگاه شود. مورچه به سخن آمد و گفت: «معشوقی دارم که شرط وصل خود را، آوردن تمام خاک‌های آن تپه به این محل قرار داده است.» حضرت فرمود: «با این جثه کوچک تا کی می‌توانی خاک‌های این تل بزرگ را به محل موردنظر منتقل کنی، آیا عمرت کفایت خواهد کرد؟»
مورچه گفت: «همۀ این‌ها را می‌دانم ولی خوشم اگر در این کار بمیرم به عشق محبوبم مرده‌ام!» حضرت داوود منقلب شد و فهمید این جریان درسی برای اوست. (کیمیای محبت ص 62)

3- بوی خاک قبر معشوق

چون لیلی وفات کرد، مجنون به قبیله او آمد و نشانی قبر او را پرسید، اما مردم آن قبیله قبر لیلی را به او نشان ندادند. مجنون خاک هر قبری را می‌بویید تا به خاک قبر لیلی برخورد کرد و آن را شناخت و این شعر را خواند:
می‌خواستند گور او را از عاشقش پنهان دارند اما بوی خاک گور او بر قبرش دلالت کرد
سپس آن‌قدر این بیت را تکرار کرد تا درگذشت و در کنار قبر لیلی او را به خاک سپردند. (کشکول ص 106)

4- عاشق، معشوق می‌شود

دلبران را دل، اسیر بی‌دلان **** جمله معشوقان، شکار عاشقان
معشوقان، عاشقان را طالب‌اند و شکار دل عاشقان می‌شوند؛ یعنی هر عاشقی، معشوق و هر معشوقی، عاشق می‌شود. عشق در میان عاشق و معشوق جریانی دوطرفه دارد به قول افلاطون عشق، طالب جمال و جمال، خواهان عشق است و بندگان عاشق اویند درعین‌حال به تمام موجودات که مظاهر او هستند عشق می‌ورزد. (مثنوی شرح زمانی،1، ص 550)
هر که عاشق دیدیَش، معشوق دان **** کو به نسبت هست هم این و هم آن
خداوند در سوره‌ی مائده آیۀ 54 می‌فرماید: «یُحبُّهُم و یحبّونَه: خدا آنان را دوست دارد و آنان هم خدا را دوست دارند.»
به‌عنوان مثال اگر افراد تشنه در دنیا دنبال آب هستند آب نیز دنبال آن‌هاست. پس ارزش آب به تشنگی انسان، حیوان و گیاه نمایان می‌گردد. (دفتر اول مثنوی بیت 1742 – 1739)

5- قتیل عشق

در کتاب‌ها نوعاً از مجنون سخن به میان آمده و از عاشقی او مطالبی گفته‌اند ولی از معشوق یعنی لیلی، کمتر صحبت به میان رفته است؛ اما بشنوید از معشوق که چه گفته است: هر حالی که مجنون داشت من نیز داشتم، اما برتری من بر او آشکار است و آن این است که او پدیدار کرد و من در رازداری فرو مُردم. مجنون عامری قصه عشق خویش را آشکار کرد اما من نهفتم و در اشتیاق خویش نابود شدم. اگر به قیامت ندا دهند که قتیل عشق کیست؟ این تنها منم که پیش خواهم آمد. (کشکول شیخ بهایی ص 144) شاعری به نام سامری گفته است:
مقام عشق بنازم که نیش بر رگ لیلا **** زنند و از رگ مجنون خسته خون بدر آید
نوشته‌اند عارفی بر کار یعقوب پیغمبر که عشق وافر به یوسفش داشت، اشکالی بر ذهنش آمد. در عالم رؤیا حضرت یعقوب را ملامت کرد که تو باید عشق به‌حق می‌داشتی نه به یوسف. در عالم رؤیا یوسف پدیدار شد و به تجلی جمالش عارف را بی‌هوش کرد. وقتی عارف به هوش آمد، گفت: این سزای کسی است که ملامت عاشقان کند. آری هر جلوه‌ی محبّت و هر شعلۀ عشق که در مظاهر پدیدار می‌شود از جلوه‌ی حق است و اختیاری با عاشق نیست. (مجمع الانوار ص 44)

6- عشق پرنده

محی‌الدین عربی در کتابش نوشت: پدرم یا عمویم – نمی‌دانم کدام یک – به من خبر دادند که صیادی را دیده که قُمری وحشی ماده‌ای را شکار کرده است. قمری نر چون دید که آن شکارچی قمری ماده را سر بریده است گشتی بر آسمان زد؛ پرواز کرد و اوج گرفت. ما به او می‌نگریستیم تا جایی که از دیدگان ما پنهان شد. پس دیدیم بال‌هایش را به یکدیگر گره زده و خود را در آن پنهان کرد و سرش را از آن بیرون آورد و هم چون کینه‌توزان، در عشق عزیزش خود را به زمین کوبید و در دم جان داد. (فتوحات مکیه،2، ص 347)

7- اسم لیلی

بزرگان عرب به پدر مجنون گفتند: «او را به مکّه ببر و طواف بده و از خدا بخواه تا او را از گرفتاری‌اش برهاند.» وقتی پدر، مجنون را به سرزمین منا خارج از شهر مکّه برد در آنجا زنی، خواهر خویش را که لیلی نام داشت صدا زد. مجنون از شنیدن اسم لیلی بی‌هوش شد. پدرش چنان پنداشت که مُرده است. چون مجنون به هوش آمد گفت: «او (آن زن) نمی‌دانست که نام لیلی، اشتیاق دل مرا برانگیخت و مرا به این حال درآورد». (کشکول ص 488)

قرآن:

خداوند متعال در آیه 87 سوره کهف فرمود: «اما کسی را که ستم کرده است، مجازات خواهیم کرد، سپس به‌سوی خدایش بازمی‌گردد و خدا او را مجازات شدیدی خواهد کرد.»

حدیث:

امام باقر علیه السّلام فرمود: «هیچ‌کس نیست که به کسی ستمی کند، جز آن‌که خداوند سبحان، ستم او را درباره‌ی خودش و مالش برگرداند.»

توضیح مختصر:

این‌که خداوند کیفر می‌دهد و بدکاران را مجازات می‌کند، مطلبی است واضح، چراکه نتیجه ی اثر وضعی عمل مجرم به خودش بازمی‌گردد.
اما در بعضی مواقع خداوند شدید العقاب (سخت کیفر دهنده) است. (بقره، آیه 196) نوعاً در موارد تند و گناه بسیار بزرگ همانند ظلم به اجتماع و حقوق مظلومان را زیر پا له کردن و مانند این‌ها سخت کیفری را به دنبال دارد.
اگر قوانین مجازات اعمال در جامعه‌ای نباشد، مانند فساد مالی و ناموسی، آن جامعه را مستحق عذاب الهی می‌کند؛ اگر این قوانین نباشد مجرم عوض عِقاب، پول و رشوه و پارتی می‌آورد و مجازات نمی‌شود و بعد در درازمدت مفاسد دیگری گریبان گیر رشوه دهنده و رشوه گیرنده می‌شود.
قرآن می‌فرماید: «هر کس بدی کرد مجازات مثل همان است.» (انعام، آیه‌ی 190) اما مضاعف بودن گناه با منطق قرآن نمی‌سازد، تازه خداوند با عدل با کسی معامله نمی‌کند، بلکه بافضل و احسان و فزونی برخورد می‌کند. این‌که جهنم دارای درکات است و هر طبقه‌ای برای دسته‌ای خاص؛ برای این‌که نتیجه جرم هرکسی با دیگری فرق می‌کند و به اندک ذره‌ای به کسی بیش‌ازحد خودش مجازات نمی‌رسانند.
فاصله طبقات عِقاب بیانگر آن است که هر چه عمل ناپاک‌تر باشد، درکات جهنّمش بیشتر است. کیفر اشقی الاشقیا، با مجازات آدمی که نماز نخوانده بسیار فاصله دارد، تازه بعضی اعمال مانند پیامبر کشی و امام کشی مجازاتش زیاد است چراکه خلیفه خداوند و نائبش را به قتل رسانده و این مجازات از شدیدترین مجازات بشمار می‌آید.

1- حرمله بن کاهل

حرمله جنایات بسیاری در کربلا کرد. قتل شیرخوار امام حسین علیه السّلام، زدن تیر به عبدالله بن حسن و حمل سر مقدس امام حسین علیه السّلام و …
منهال گوید: بر امام سجاد علیه السّلام وارد شدم و حضرت علیه السّلام سراغ حرمله را گرفت. عرض کردم: «هنوز زنده است.» فرمود: «خدایا! حرارت آتش و آهن را به او بچشان!» چون به کوفه آمدم، نزد مختار رفتم دیدم که او در انتظار کسی است.
بعد معلوم شد حرمله را دستگیر کرده‌اند. مختار به جلّاد دستور داد دست‌های حرمله را قطع کنند و پاهای او را ببرند، آنگاه آتش آوردند و او را در آتش انداختند. (قصه کربلا، ص 659 – بحارالانوار،45، ص 375 – 332)

2- حارث بن نعمان

او مردی پرکینه بود. نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله آمد و گفت: ای محمد! تو ما را به یکتایی خدا و پیامبری خودت و نماز و حج، امر کردی حالا آمدی بازوی پسر عمویت را بلند کردی و بر ما برتری دادی و گفتی: «هر کس من رهبر او هستم، پس این علی، رهبر اوست و از طرف خودت این کار را کردی.» پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «سوگند به خداوندی که معبودی جز او نیست، این کار به دستور خدا بود.»
پس از پیامبر صلی‌الله علیه و آله روی گردانید و گفت: «خدایا! اگر این حرف محمد صلی‌الله علیه و آله حق است، سنگی بر ما فرو فرست یا عذاب دردناکی بر ما نازل کن!»
هنوز به مرکب سواری‌اش نرسیده بود که سنگی بر وسط سرش خورد و همان دم کشته شد. پس آیۀ اول و دوم سوره‌ی معارج نازل گردید:
«سأل سائلٌ به عذاب واقِع، لِلکافِرینَ لَیس لَهُ دافِع: تقاضا کننده‌ای، تقاضای عذابی کرد که واقع شد، این عذاب مخصوص کافران است و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را دفع کند.» (الغدیر،1، ص 239- حکایت‌های شنیدنی، ص 14)

3- فرعون

موسی علیه السّلام به فرعون گفت: «اگر ایمان بیاوری، پادشاهی تو سر جایش باشد و جوانی تو را برگردانم.» وزیرش گفت: «این مرد ساحر است، یک روز که مردم تو را پرستش کنند به همۀ ملک دنیا می‌ارزد و من با خضاب، ریش تو را رنگ می‌کنم.» چون مهلت پروردگار به فرعون در ادعای خدایی تمام شد، دریا باز شد موسی و لشکرش رفتند و او دنبال آن‌ها آمد و غرق شد.
خداوند فرمود: «پیش‌ از این، عصیان ورزیدی و از فساد کنندگان بودی، پس امروز بدنت را از آب می‌رهانیم تا نشانه‌ای برای بعد از تو باشد.» (یونس، آیه‌ی 92 – 91) پس بعد از غرق شدن، بدنش روی آب آمد و همگان دیدند.
امام کاظم علیه السّلام فرمود: «در دوزخ، یک وادی است به نام «سقر» عذابش آن‌قدر سخت است که نهایت ندارد. در آن هفت صندوق است، برای عذاب هفت نفر؛ پنج نفر از گذشتگان (قابیل، نمرود، فرعون، یهودا – کسی که یهود را گمراه کرد – و بولس، کسی که نصارا را گمراه کرد) و دو کس از این امت: اولی و دومی.» (کیفر کردار،2، ص 10)

4- عمر سعد و پسرش

عمر سعد، فرمانده‌ کل قوای سپاه یزید در کربلا بود. مختار، ابو عمره را فرستاد تا او را بیاورد. چون ابو عمره وارد شد، گفت: «امر مختار را اجابت کن!» عمر سعد برخاست، ولی از فرط وحشت، قدم روی لباسش گذاشت و لغزید. ابو عمره بر وی حمله کرد و سر او را نزد مختار آورد. مختار، به حفض، پس عمر سعد گفت: «این سر را می‌شناسی؟» گفت: «خیری بعد از او نیست.» مختار گفت: «او را به پدرش ملحق کنید!» آنگاه مختار گفت: «عمر سعد و پسرش در عوض حسین علیه السّلام و علی‌اکبر علیه السّلام. به خدا سوگند اگر من سه‌ چهارم قریش را به قتل برسانم، برابر انگشتی از انگشتان حسین علیه السّلام نخواهد بود.» (قصۀ کربلا، ص 653 – تجارب الامم،2، ص 151)

5- عقبه

عقبه، یکی از پسران ابولهب، پیامبر صلی‌الله علیه و آله را بسیار آزار می‌داد. هنگامی‌که سوره‌ی «والنجم» نازل شد، گفت: «من این سوره را قبول ندارم» و معراج پیامبر صلی‌الله علیه و آله را هم انکار کرد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله نفرین کرد که: «خدایا! یکی از درندگان خود را بر او مسلط گردان.»
طولی نکشید که دریکی از سفرهای تجارتی شام که همراه کاروان می‌رفت، شیری به‌طرف کاروان آمد، عقبه تا آن شیر را دید، لرزه بر اندامش افتاد. حاضران گفتند: «چرا می‌ترسی؟» گفت: «پیامبر صلی‌الله علیه و آله مرا نفرین کرد و او راست‌گوست.»
حاضران او را در میان کالاها گذاشتند تا محفوظ بماند. شیر سر رسید و به بالای کالاها رفت و با چنگال او را می‌کشید تا به هلاکت رسید. (حکایت‌های شنیدنی،55، ص 13 – شرح تجرید، مرحوم شعرانی، ص 498)