بایگانی ماه ژوئن, 2015

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 35 سوره‌ی احزاب می‌فرماید: «خداوند برای مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد می‌کنند آمرزش و پاداشی سترگ آماده کرده است.»

حدیث:

امام علی علیه‌السلام فرمود: «یاد کننده‌ی خدا همدم اوست.»
(غررالحکم، ح 5160)

توضیح مختصر:

هر ذکر، ذاکری دارد که به زبان، قلب و عمل آن را یاد می‌کند. برای مذکوری که خدای اوست، عمل ذاکر خودش عبادت بوده و برترین اعمال و جایگاه را نزد حق‌تعالی دارد. مطلق ذکر استحباب دارد، در هر جا باشد؛ چنان‌که امام باقر و امام صادق علیه‌السلام فرمودند. حضرت علیه‌السلام به محمد بن مسلم فرمود: «یاد خدا را در هیچ حال وامگذار. اگر در مستراح بودی و بانگ اذان مؤذن را شنیدی، خدا را یاد کن و هرچه مؤذن می‌گوید تو نیز بازگو.» (علل الشرایع، ص 284)
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «در حال ادرار کردن هم ذکر خدا عیبی ندارد چراکه یاد خدا در هر حالی خوب است، پس از ذکر خدا خسته مشو.» (الکافی، ج 2، ص 497)
ذاکر نباید ملول شود که ذکر خدا شفاست و دوای هر دردی است به‌شرط آنکه ذاکر به این مقام رسیده باشد و در جانش آن را ادراک کند لذا در حال ایستاده و نشسته، در بازار یا در جمعیت آن را بگوید که در حدیث قدسی خداوند به موسی فرمود: «أنا جلیسٌ مَن ذَکَرنی: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند.» (الکافی، ج 2، ص 493)
کسی به پیامبر عرض کرد کدام دسته از مردم درجه‌اش بالاتر است؟ فرمود: «الذاکرین الله: یاد کنندگان خدا.»
(نهج الذکر، ج 1، ص 66)

1- ان‌شاءالله

در تفسیر (تفسیر علی بن ابراهیم قمی) در ذیل آیه‌ی 9 سوره‌ی کهف نقل شده که: عدّه‌ای از کفار قریش گروهی را به نجران نزد علماء یهود فرستادند تا از پیامبر صلی‌الله علیه و آله داستان اصحاب کهف، حضرت موسی، ذی القرنین و قیامت را بپرسند که اگر موافق علم آن‌ها بود، پس پیامبر راست‌گوست وگرنه او را قبول نکنند. کفار قریش به‌وسیله‌ی حضرت ابوطالب مسائل را از او پرسیدند و پیامبر مأمور به ان‌شاءالله گفتن نبود و بدون گفتن این جمله، فرمود: «فردا پاسخ شما را می‌دهم.» پس چهل روز وحی نیامد و ابوطالب غمگین و مؤمنین به شک و کفار قریش خشنود گردیدند. پس از چهل روز این آیه آمد: «البته برای کار و چیزی می‌خواهی انجام دهی بگو فردا آن را به‌جای می‌آورم مگر آنکه خدا بخواهد (ان‌شاءالله) خدای را یاد کنید هرگاه فراموش کردید.» (سوره‌ی کهف، آیات 25-24)
(تفسیر فیض الاسلام، ص 764)
پس گفتن و نوشتن (ان‌شاءالله) در خطابات و نامه‌ها که به وعده تعلق می‌گیرد لازم و ضروری است.
در داستان موسی آیه‌ی 70 سوره‌ی کهف موسی به خضر چنین گفت: «اگر خدا خواهد (ان‌شاءالله) به‌زودی مرا صبر کننده خواهی یافت و در هیچ کاری نافرمانی تو را نکنم.» در سوره‌ی صافات آیه‌ی 102 آمده است: وقتی حضرت ابراهیم به فرزندش اسماعیل گفت امر شده‌ام که تو را ذبح کنم، اسماعیل عرض کرد: «پدر هر چه مأموری انجام بده که (ان‌شاءالله) مرا از بندگان صابر خواهی یافت.»

2- بوستان‌های بهشت

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «اگر در بوستان‌های بهشت گذارتان افتاد در آن‌ها به گردش و تنعّم بپردازید.» عرض کردند: «یا رسول‌الله بوستان‌های بهشت چیست؟» فرمود: «حلقه‌های ذکر که خداوند را کاروان‌هایی از فرشتگان است که در پی حلقه‌های ذکر می‌گردند. پس هنگامی‌که به آن‌ها برسند، پیرامونشان را می‌گیرند.»
(بحار، ج 1، ص 205 -مکیال المکارم (مترجم)، ج 1، ص 567)

3- ذکر (یاد) خدا

امام سجاد علیه‌السلام در مناجات ذاکرین به خداوند عرض می‌کند: خدایا!
1. ذکر من تو را به‌اندازه‌ی خودم است نه به‌اندازه‌ی خودت.
2. از بزرگ‌ترین نعمت‌ها بر ما، جاری شدن ذکر تو بر زبان‌های ماست.
3. خدایا بر ما یاد خودت را در خلوت و آشکار، شب و روز، پیدا و نهان و در خوشحالی و بدحالی الهام کن.
4. خدایا ما را به ذکر خفی (پنهان) همدم ساز.
5. از تو از هر خوشی بدون ذکرت استغفار می‌کنم.
6. دل‌ها جز یاد تو آرامش نگیرد.
7. در قرآن فرمودی: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.» اینک ما تو را یاد کنندگانیم همان‌طور که دستور دادی، پس وفا کن بر ما آنچه وعده دادی. ای ذاکرِ ذاکرین (ای یاد کننده‌ی یاد کنندگان).

4- ذکر آسان

شخصی به نام «شیبه هُذَلی» نزد پیامبر صلی‌الله علیه و آله آمد و عرضه داشت من پیر شده‌ام و توانایی اعمالی چون حج، جهاد و … ندارم، پس ای رسول خدا مرا دستوری آسان مرحمت فرما تا خدای سبحان مرا از آن بهره رساند. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «گفتارت را دو بار تکرار کن.» او سخن خود را مجموعاً سه بار تکرار کرد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: در گرداگرد تو درخت و کلوخی نیست مگر اینکه از رحمت بر تو گریه افتاد. چون نماز صبح را گزاردی ده بار بگو: «سبحان ربی العظیم وَ بحَمده وَ لا حولَ وَ لا قوّه الّا بالله العَلی العَظیم» که خدای عزّوجل تو را به گفتن آن از کوری، دیوانگی، بیماری خوره، تنگ‌دستی و رنج پیری نگاه می‌دارد.
(آب حیات، ص 110 -اربعین شیخ بهایی)
در تعقیبات نماز صبح در مفاتیح‌الجنان این روایت را از امام باقر علیه‌السلام از کتاب تهذیب نقل کرده در آنجا چنین آمده: از کوری، دیوانگی، خوره، پریشانی و خانه بر سرش فرود آمدن یا خرافت در هنگام پیری عافیت دهد.

5- ذکر یونسیه

ابن جریر گفت: شنیدم از رسول‌الله که فرمود: «اسم خدایی که خوانده شود و جواب داده گردد و سؤال شود پس عطا گردد، خواندن حضرت یونس بن متی علیه‌السلام است.»
گفتم: یا رسول‌الله آیا این ذکر «لا اله الّا انتَ سُبحانَکَ انّی کُنتُ مِنَ الظّالِمین» مخصوص یونس علیه‌السلام بوده یا مسلمانان هم می‌توانند بخوانند؟
فرمود: «هم برای یونس و هم برای مؤمنین است هرگاه خدا را بخوانند. مگر نشنیدی قول خداوند را که فرمود: «وکذلک نُنجی المؤمِنین: همین‌طور ما مؤمنین را نجات می‌دهیم.» پس شرط خواندن، مؤمن بودن است.»
(المیزان، ج 14، ص 319 -تفسیرالدر المنثور سیوطی)

6- شفا و هدایت

عبدالله جندب، از اصحاب امام صادق علیه‌السلام و امام کاظم علیه‌السلام و وکیل ایشان بود نامه‌ای با این متن برای امام رضا علیه‌السلام نوشت:
«فدایت شوم! من پیر و ضعیف شده‌ام و از کارهای بسیاری که قدرت داشتم عاجزم. دوست دارم مرا چیزی بیاموزی که به خدا نزدیک کند و بر فهم و دانشم بیفزاید.»
امام در جواب نوشت: «جواب برایت می‌فرستم آن را بخوان و در آن دقّت کن و خوب بفهم که در آن شفای کسی است که خدا بخواهد او را شفا دهد و هدایت است برای کسی که خدا اراده‌ی هدایتش کرده باشد.»
زیاد بخوان: «بسم‌الله الرّحمن الرّحیم لاحول وَ لا قُوّه الّا بِالله العَلیِّ العَظیم»
(سفینه البحار ماده عبد –شاگردان مکتب ائمه، ج 2، ص 402)

7- هفتاد نگاه خاص

امام صادق علیه‌السلام فرمود: وقتی‌که خداوند امر نمود این آیات از قرآن به زمین نازل شوند آن‌ها از پایه‌ی عرش آویخته بودند و گفتند: «خداوندا! ما را به کجا می‌فرستی؟ به میان اله خطا و گناه؟» خداوند به آن‌ها فرمود: به زمین نازل شوید، سوگند به عزّت و جلالم هرکدام از آل محمّد و شیعیان آن‌ها، شما را در تعقیب هر نماز واجب قرائت کنند:
1. من در هر روز 70 مرتبه با چشم مکنون خود به آن‌ها نگاه می‌کنم.
2. و در نگاهی 70 حاجت آن‌ها را برآورده می‌سازم.
3. و آنچه معاصی انجام داده را می‌پذیرم و عفو می‌کنم و آن آیات این است:
1. سوره حمد: «بسم‌الله الرحمن الرحیم…ولاالضالین»
2. شهد الله انّه لا اله الّا هو…الحکیم (سوره‌ی آل‌عمران، آیه‌ی 18)
3. آیه‌الکرسی: «الله لا اله الّا هو…العلی العظیم» (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 255)
4. «قُل اللّهم مالِکَ المُلک…قَدیر» (سوره‌ی آل‌عمران، آیه‌ی 26)
(کلیات حدیث قدسی، ص 667)

8- با اهل ذکر ور نروید

روزی عارف کامل بابا رستم بختیاری به تلمیذش حاجی محمدصادق تخته فولادی می‌فرماید: بروید شهر مقداری ماست بخرید و بیاورید. حاجی طبق دستور عمل می‌کند. در مراجعت با یکی از نظامیان حکومتی برخورد می‌کند. نظامی از حاجی می‌خواهد تا از لباس و اسبش نگهداری کند تا در رودخانه شنا کند. حاجی می‌فرمایند: «وقت ندارم باید بروم.» آن مرد نظامی با دسته‌ی تازیانه به سر حاجی می‌زند به‌طوری‌که سر حاجی می‌شکند و ماست‌ها می‌ریزد. حاجی با سکوت، در کنار رودخانه خود را تمیز می‌کند، مجدداً ماست می‌خرد و مراجعت می‌کند. بابا رستم از تأخیر سؤال می‌کند. حاجی قضیه‌ی خود را با آن حکومتی بیان می‌دارد. بابا رستم سؤال می‌کند شما چه عکس‌العملی نشان دادی؟ عرض می‌کند: «هیچ نگفتم و جزای عمل او را به خدا واگذاردم.»
می‌فرماید: «کار خوبی نکردی، برای اینکه سر شما را شکسته به خدا واگذارش نمودی فوراً برگرد و با او تغیّر و سروصدا نما.» حاجی فوراً برمی‌گردد. ولی هنگامی می‌رسند که کار از کار گذشته و اسب او را به زمین زده و هلاکش کرده بود. (نشان از بی‌نشان‌ها، ج 1، ص 37)
مرحوم استاد ذی‌حق، آیت‌الله سید عبدالکریم کشمیری بارها فرمود: «با اهل ذکر ور نروید و اذیّت نکنید اگرچه از مذهب دیگر باشد که اثر وضعی دارد و آسیب به آزاردهنده می‌رسد.»

9- الحمدلله بی‌مورد

ابن خلکان در وفیات الاعیان نوشته است که سرّی سقطی (م 250) استاد جنید بغدادی گفت: «سی سال است که ازجمله‌ی «الحمدلله» که بر زبانم جاری شد استغفار می‌کنم.» گفتند: «چگونه؟» گفت: «شبی آتش‌سوزی در بازار رخ داد بیرون آمدم ببینم به دکان من آتش رسیده یا نه؟ گفتند: به دکان تو آتش نرسیده است. گفتم: الحمدلله. یک‌مرتبه متنبّه شدم که گیرم دکان من آسیبی ندیده باشد؛ آیا نباید در اندیشه‌ی مسلمین باشم.»
(علوم اسلامی بحث عرفان، ص 101)

10- تلقین ذکر

سید عرفا سید حیدر آملی (م 790) در کتاب المحیط الاعظم درباره‌ی تلقین ذکر می‌فرماید: آنچه فقیر مذکور (محمد سمنانی) در اجازه‌ی خود به‌طور تقصیل برایم ذکر کرده آن است که: روزی حضرت علی علیه‌السلام بر رسول‌الله وارد شد و عرض کرد: «مرا به نزدیک‌ترین راهی که به‌سوی خداوند منتهی و در نزد او پسندیده و آسان‌ترین برای بندگان اوست راهنمایی فرما.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «یا علی علیه‌السلام بر تو باد به آنچه از طریق نبوّت به تو رسیده.» عرض کرد: «آن چیست؟» فرمود: «ذکر خدا.» عرض کرد: «یا رسول‌الله! اگر فضیلت ذکر این‌چنین است پس تمامی مردمان ذکر گویند.» فرمود: «این سخن را رها کن. قیامت و رستاخیز بزرگ برپا نمی‌گردد درحالی‌که بر روی زمین کسی باشد که الله الله بگوید.» سپس فرمود: «یا علی ساکت باش؛ من سه بار این ذکر را می‌گویم و تو از من می‌شنوی، چون من ساکت شدم تو بگو تا من بشنوم.» این‌گونه رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله علی علیه‌السلام را تلقین ذکر فرمود.
(مقدمه‌ی اسرار الشریعه، ص 13)

11- ذاکریت پنجمین اختر

امام صادق علیه‌السلام درباره‌ی پدرش امام باقر علیه‌السلام فرمود: «پدرم بسیار یاد خدا می‌کرد. با او که راه می‌رفتم مشغول ذکر بود. چون با او طعام می‌خوردم او را مشغول ذکر می‌دیدم و چون با مردم سخن می‌گفت، سخن گفتن، او را از یاد خدا بازنمی‌داشت. پیوسته می‌دیدم زبانش به کامش چسبیده و مشغول ذکر «لا اله الا الله» بود. صبح ما را جمع و امر می‌کرد مشغول ذکر و یاد خدا باشیم تا طلوع آفتاب.»
(گنجینه‌ی عرفان، ص 28؛ عین الحیاه، ج 2، ص 472)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 282 سوره‌ی بقره می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آوردید! هنگامی‌که بدهی مدّت داری به یکدیگر پیدا می‌کنید، آن را بنویسید.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «قرض کردن، بندگی؛ و ادای آن آزادی است.»
(غررالحکم، ج 1، ص 414)

توضیح مختصر:

قرض و بدهکاری، چیزی است که آن را به کسی که خواهان آن است می‌دهند. موضوع قرض با عاریه یا ودیعه یا هِبه فرق می‌کند. کسی که قرض می‌دهد 18 برابر برای او پاداش و حسنه می‌نویسند. قرض دهنده نباید از دادن وام بترسد چراکه روزی را از خدا گرفته و خداوند بر او گسترش داده. پس بر کسی که روزی‌اش تنگ است و دچار نیاز شده به‌واسطه‌ی قرض دادن، سبب ازدیاد روزی خودش می‌شود و امساک، قبض را به بار می‌آورد.
قرض دادن سبب می‌شود که ربا گرفتن و ربا دادن در جامعه کم شود و بلایا تقلیل پیدا کند و خداوند برکاتش را نازل فرماید. در قرآن سوره‌ی بقره آیه‌ی 282 آمده که در دادن وام، مدت گرفتن را یادداشت نمایید، چراکه در مسائل مالی، گاهی به خاطر بعضی مشکلات و حوادث، طرفین به دردسر می‌افتند و لزوم دارد که یادداشت گردد.
وام نوعی امانت است که قرض دهنده، قرض گیرنده را امین خود می‌داند و به او پول قرض می‌دهد؛ خیانت در بدهکاری سبب می‌شود قرض گیرنده از امین بودن تنزّل کند و دیگر کسی به او قرض ندهد.
در سوره‌ی بقره آیه‌ی 245 خداوند می‌فرماید: «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را بر وی چندین برابر گرداند.» خداوند هزینه‌ای را که مؤمنین در راه او خرج می‌کنند قرض گرفتنِ خودش نامیده. رسول خدا عرض کرد: «خدایا اجر امت مرا بیشتر کن.» خداوند این آیه را نازل کرد. رسول خدا فهمید که منظور از چندین برابر در دادگاه خدا، عددی است که از شمارش بیرون بوده و انتها نداشته باشد.
(معانی الاخبار، ص 397)

1- مفلس از کجا قرضش را بدهد؟

شخصی برای کاری به بصره رفت و دو سال در آنجا بود. قرض بسیار بر او وارد شد و نمی‌توانست ادا کند.
طلبکاران شکایت به نزد قاضی بردند. چون مدیون با قاضی آشنا بود، قاضی پرونده‌ی رسیدگی به آن را به تأخیر انداخت.
آنان شکایت نزد حاکم بردند و حاکم از قاضی خواست به پرونده رسیدگی کامل کند. قاضی به مدیون یاد داد که در محکمه به طلب کاران مثلاً این‌طور بگو.
روز موعود قاضی به او گفت: «قرض‌های اینان را بده!» گفت: «مهلتم دهند تا منزلم را بفروشم.» آنان گفتند: «او دروغ می‌گوید، خانه‌ای ندارد.» گفت: «پس مهلتم دهند تا باغم را بفروشم.» آنان گفتند: «او دروغ می‌گوید و باغی ندارد.» گفت: «پس مهلتم دهند تا دکّانم را بفروشم.» آنان گفتند: «او دروغ می‌گوید او دکّانی ندارد.» قاضی رو به آن‌ها کرد و گفت: «شما خود می‌گویید که او منزل و باغ و دکان ندارد، پس مفلس، از کجا وام شما را بدهد؟»
طلب کاران شرمنده شده و از طلب خود دست کشیدند.
(بزم ایران، ص 88 -نمونه معارف، ج 5، ص 256)

2- سبک نشمارید

معاویه بن وهب گفت: به حضرت صادق علیه‌السلام عرض کردم: «برایم نقل کردند که مردی از انصار مُرد و دو دینار قرض به جای گذاشت و پیامبر صلی‌الله علیه و آله بر جنازه‌اش نماز نخواند و فرمود: «شما بر این مُرده نماز نخوانید تا فامیل‌های او ضمانت بدهکاری او کنند.»
امام علیه‌السلام فرمود: «حدیث درست است، همانا پیامبر صلی‌الله علیه و آله این کار را کرد تا دیگران موعظه شوند و بدهکاران وام خود را به طلب کاران بدهند تا قرض را سبک نشمارند.»
(لئالی الاخبار، ج 3، ص 203)

3- بسته‌ی هیزم

پیامبر صلی‌الله علیه و آله در شب معراج به شخصی گذشت که بسته‌ای از هیزم را جمع کرده و نمی‌توانست آن را بلند کند. پس در کیسه، بار هیزم اضافه می‌کرد. پیامبر صلی‌الله علیه و آله از جبرئیل پرسید: «این مرد کیست؟» عرض کرد: «او کسی است که مقروض است و می‌خواهد قرضش را بدهد و نمی‌تواند، پس قرض دیگر گیرد و بر مقدار آن افزایش دهد.»
(لئالی الاخبار، ج 3، ص 203)

4- طلبکاری منصِف

محمد بن ابی عمیر (م.217) از اصحاب امام هفتم و هشتم و نهم علیه‌السلام و بسیار جلیل‌القدر و شغل ظاهری‌اش بزاز بود. او زمانی، سخت نا دار و بی‌چیز گشت. از کسی ده هزار درهم طلبکار بود. آن مرد نتوانست قرض خود را بپردازد. لذا خانه‌ی خود را فروخت و به خانه‌ی محمد بن ابی عمیر آمد و خواست آن را بپردازد.
پرسید: «آیا ارثی یا بخششی نصیب شده که این پول را آوردی؟» گفت: «نه! ولی خانه‌ام را فروختم که قرضم را بدهم.»
او گفت: امام صادق علیه‌السلام فرمود: «آدمی خانه را برای ادای قرض نمی‌فروشد.» پول‌ها را ببر که مرا بدان نیازی نیست. به خدا قسم الآن محتاج یک‌درهم هستم ولی از این پول نخواهم برداشت.
(سفینه البحار، ج 1، ص 314)

5- درویشان را وام ده

سعدی گوید: «مریدی، پیر و مرادش را گفت: چه کنم؟ از خلایق به زحمت اندرم، از بسیاری که به زیارتم همی آیند و اوقات عزیزم را از تردّد ایشان تشویق حاصل می‌شود.»
گفت: «هر چه درویشان‌اند، مر ایشان قرض بده و هرچه توانگرند، از ایشان چیزی بخواه که دیگر گرد تو نگردند.»
(کلیات سعدی، ص 65 -نمونه معارف، ج 5، ص 251)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 24 سوره‌ی جاثیه می‌فرماید: «(کافران گفتند): و جز روزگار (و طبیعت) ما را هلاک نمی‌کند.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «روزگار، بدن‌ها را کهنه کند و آرزوها را تازه گرداند و مرگ را نزدیک کند و آرزوها را دور سازد.»
(غررالحکم، ج 1، ص 412)

توضیح مختصر:

دهر به معنای روزگار، عصر و زمان که اول و آخر ندارد و دهری به کسی گویند که قائل است دنیا ازلی و ابدی است و خدایی وجود ندارد و قیامتی برپا نمی‌شود. در سوره‌ی جاثیه آیه‌ی 24 خداوند می‌فرماید: «گفتند: (حقیقت زندگی) جز زندگانی ما در این جهان نیست، می‌میریم و زنده می‌شویم و جز روزگار، ما را نابود نمی‌کند.» زمان گذشته و آینده و حال برای زمانیات است و دهر، محیط به زمان است و گذشته و آینده ندارد.
سرمد محیط به دهر است و خداوند بر تمام ازمنه و روزگاران، محیط و احاطه‌ی قیّومی دارد؛ اما طبیعیون که منکر وجود الله هستند همه‌چیز را مستند به طبیعت و دهر می‌دانند و ماوراءالطبیعه را منکرند و لذا از پیامبر روایت است که: «به دهر ناسزا نگویید که حوادث را به او نسبت می‌دهند و ناسزا می‌گویند چون حوادثی را پدید آورد.»
(بیان السّعاده، ج 9، ص 65)
دهر، مصنوع خداست. صانع به حکمت، مصنوع را می‌آفریند. از آن‌طرف پیامبر فرمود: «انَّ لِرَبّکُم فی ایّامِ دَهرِکُم لَلنفحات اَلا فَتعر صّوالها؛ در ایام روزگارتان نسیم‌های رحمتی می‌وزد آن‌ها را بگیرید.» (محجه البیضاء، ج 2، ص 31)
پس در روزگار، بسیار فیض‌ها و نسیم‌های رحمت می‌آید و این انسان است که باید بتواند از خالقِ روزگار، در روزگار، آن را اخذ کند.

1- زمانه فاسد شده

بدیع همدانی به یکی از برادرانش در جواب شکایتی که از زمان خود کرده بود، نامه‌ای نوشت. او دعوی نموده بود که زمانه فاسد شده است. پس در جواب او گفت: «چه وقت بود که فاسد نبود؟ نمی‌بینی در هر زمان، مردم همین شکایت را داشتند و زمان پیش‌تر را بهتر از حال می‌پنداشتند؟»
پس زمان‌های گذشته را و آنچه در شکایت آن گفته‌اند، به‌تفصیل تا عهد حضرت آدم علیه‌السلام نقل می‌کند.
(بیان السعاده، ج 9، ص 65)

2- ذوکلاع

شخصی گفت: «من در زمان جاهلیت، هدایایی برای «ذوکلاع»، پادشاه یمن بردم ولی تا یک ماه بر درگاه او بودم و مرا اجازه‌ی ورود ندادند.
روزی از دریچه، سر بیرون کردم، مردم را دیدم که در سجده‌ی به او بودند. در روزگاری بعد، او را این‌طور دیدم که یک‌درهم گوشت می‌خرید و از پس اسب خود می‌آویخت.»
(نوادر، راغب اصفهانی، ص 308)

3- هزار هزار و یک‌درهم

در دفتر خلیفه‌ی عباسی، هارون‌الرشید، کسی نگاه کرد و دید در روی یک ورق نوشته بود، انعام و جایزه‌ی یک‌شب خلیفه به جعفر بن یحیی، فلان مبلغ نقد و جنس که از هزار هزار بیشتر بود. در روی دیگر ورق نوشته بود، بهای نفت و بوریایی که جسد جعفر بن یحیی (که مغضوب خلیفه واقع شده بود) را سوزاندند، محاسبه کردند؛ یک‌درهم بیش نبود.
(نوادر، راغب اصفهانی، ص 309)

4- نود سال

ابواسحاق صابی (متوفی.384) نود سال عمر کرد و در خدمت خلفای عباسی و دیالمه بود و به مناصب بزرگ رسید و تلخ و شیرین روزگار را چشید. هر کار کردند، او مسلمان نشد، ولی با مسلمانان موافقت می‌نمود و نامش در آفاق مشهور شد.
در جوانی، روزگارش مساعد بود، ولی در پیری ورق برگشت و مدتی در حبس بود و تلخی‌های حوادث بسیار به او رسید.
در شکایت از دنیا و پند از روزگار دو بیت شعر نوشت:
«دنیا همانند زنان بی‌وفایی است که با دوستداران خود تا هنگامی‌که جوان و با قوّت هستند، خوش باشند و چون شب عشرتشان به صبح پیری مبدّل گردد، از وفاداری بگریزند و از صحبت ایشان اعراض کنند.»
(نوادر، راغب اصفهانی، ص 310)

5- عجب روز بدی

حسن بن مسعود گوید: به امام هادی علیه‌السلام رسیدم درحالی‌که آن روز انگشتم ضربه دیده بود. با سواری تصادف کرده بودم و به دوشم نیز آسیب رسیده بود. در جنجال وارد شده بودم و لباس‌هایم را پاره کرده بودند، گفتم: «خدا شرّ تو را –روز– از سر من کوتاه کند، عجب روز بدی هستی!»
امام هادی علیه‌السلام فرمود: «گناه روزها چیست؟ شما به مکافات اعمال خود می‌رسید و به آن‌ها دشنام می‌دهید؟ و این دشنام‌ها سودی به شما نمی‌بخشد، بلکه خدا به خاطر بی‌گناهی آن، مجازاتتان می‌کند. دیگر این کلمات را تکرار نکن و برای روزها، نقشی در حکم خدا قائل مشو!» گفتم: «چشم! مولای من!»
(داستان‌ها و پندها، ج 3، ص 86)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 54 سوره‌ی مائده می‌فرماید: «هر کس از شما از آیین خود بازگردد، خداوند جمعیّتی را می‌آورد که آن‌ها را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.»

حدیث:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «کسی که مبنای دوستی‌اش در راه خدا نباشد از او پرهیز کن که دوستی او پستی است.» (غررالحکم، ج 1، ص 220)

توضیح مختصر:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشت او را از این دوستی باخبر کند که این کار، افراد را بیشتر به هم می‌پیوندد.» (نوادر راوندی، حدیث 507)
از این حدیث معلوم می‌گردد که اعلام اُنس و الفت، علاقه را چند برابر می‌کند. مداومت دوستان قدیمی خود نوعی آرامش و تجدید خاطرات می‌شود، البته در محبّت نباید افراط کرد چراکه اگر روزی به دلیلی خاص دوست از شما بُرید، شاید اسرار را فاش کند، پس اعتدال در دوستی بهتر است مگر کسی که مُهر صد در صدی خورده که برنمی‌گردد و دشمن نمی‌شود و نمی‌برد. اساس دوستی باید خدا گونه و بر اساس تقوی باشد. دوستی جایش در دل است، پس همان اندازه که دوستت را در دل داری، نشان بِده، چراکه ظاهر و باطن، هم گون و در اندازه، یکی باشد برای اُنس بهتر است؛ اما آنانی که تملّق می‌کنند و چرب‌زبانی می‌نمایند معلوم نیست تا چه حد کارشان تخم و بوی محبت دارد و نباید گول این افراد را خورد. پس وقتی انسان با کسی دوست شد نام و محل کار و خانه‌ی او را یاد بگیرد، اگر مریض شد به عیادتش برود، اگر نا دار شد به او ایثار کند، اگر ضامن و میانجیگری لازم دارد برایش انجام دهد، اگر مُرد، تشییع‌جنازه‌اش برود، بعد از وفاتش او را یاد کند و به خانواده‌اش لطف خود را نشان دهد.

1- فداکاری برای دوست

مرحوم فیض کاشانی نقل کرد که دو نفر باهم دوست بودند. یکی از آن‌ها مبتلا به هوای نفس شد و به دوستش گفت: «من گرفتار چنین مریضی شده‌ام، تو اگر می‌خواهی از رفاقت با من صرف‌نظر کن.»
او فرمود: «به جهت این گناه روحی، من دوستی‌ام را با تو قطع نمی‌کنم.» سپس با خدا عهد بست تا وقتی‌که دوست مبتلایش از آن گرفتاری رهایی نیابد، چیزی نخورد و نیاشامد!
پس چهل روز بر او گذشت و او پیوسته از خدا می‌خواست که دوستش را نجات دهد و همیشه برای او ناراحت بود و از شدت غم و گرسنگی لاغر می‌شد. تا اینکه، پس از چهل روز، دوستش به او خبر داد که به خاطر تو، خدا مرا از این مرض نجات داده است. پس او خوشحال شد و به غذا خوردن پرداخت.
(شنیدنی‌های تاریخ، صفحه 67 -محجه البیضاء، ج 3، ص 336)

2- دوستی با پیامبر

یکی از صحابه‌ی پیامبر صلی‌الله علیه و آله به نام «ثوبان» که نسبت به آن حضرت علاقه‌ی شدیدی داشت، روزی با حال پریشان خدمتش رسید.
پیامبر از سبب ناراحتی او سؤال نمود. او در جواب عرض کرد: «زمانی که از شما دور می‌شوم و شما را نمی‌بینم، ناراحت می‌شوم. امروز در این فکر فرورفته بودم که فردای قیامت، اگر من اهل بهشت باشم، به‌طور حتم در مقام شما نخواهم بود، بنابراین درهرحال از درک حضور شما محروم خواهم شد؛ بااین‌حال چرا افسرده نباشم؟!»
پیامبر این آیه را که درباره‌ی هم‌نشینی دوستان پیامبر نازل شد و آنان را بشارت داد، قرائت کرد:
کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در روز رستاخیز) هم‌نشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت را بر آنان تمام کرده، از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن‌ها رفیق‌های خوبی هستند. (سوره‌ی نساء، آیه‌ی 69 «وَ حَسُنَ اُولئِکَ رَفیقاً»)
اینکه مرا از خود و پدر و مادر و همه بستگان خود بیشتر دوست دارد و در برابر گفتار من تسلیم باشد.
(داستان‌های تفسیر نمونه، ص 348 -تفسیر نمونه، ج 3، ص 459)

3- دوستی بهتر از برادر نَسَبی

سعد بن ربیع از بزرگان انصار و رئیس قبیله‌ی بنی حارث بود. بعدازآنکه پیامبر از مکّه به مدینه هجرت کردند، برای دوستی و کمک مالی و خانوادگی، میان مهاجرین مکّه و انصار مدینه عقد برادری ایجاد کرد.
ازجمله میان عبدالرحمان بن عوف و سعد برادری با شرایط مساوی که واقعاً عجیب بود، برقرار کرد.
پس‌ازآنکه سعد و عبدالرحمان برادر شدند، دوستی‌هایشان قوی و محکم شد و سعد دست عبدالرحمان را گرفت و به منزلش آورد و گفتم: اموال من از تمام مردم مدینه بیشتر است، هرچند می‌خواهی برای خودت بگیر.
دو زن هم دارم، ولی تو همسری نداری، ببین هرکدام پسند تو است، یکی را طلاق می‌دهم تا با او ازدواج کنی.
عبدالرحمان گفت: «خدا مال و همسرانت را برایت مبارک گرداند، از اموال تو چیزی را نمی‌خواهم، فقط مرا به بازار ببر و در کسب‌وکار راهنمایی‌ام کن.»
پس سعد او را به بازار برد و خرید و فروش یادش داد. عبدالرحمان به‌قدری خوش‌شانس در معامله شده بود که می‌گفت: «اگر به سنگی دست دراز می‌کنم، امید می‌رود که زیر آن طلا و نقره باشد.»
(پیغمبر و یاران، ج 3، ص 148-طبقات، ج 3، ص 89)
آری، سعد این دوست بهتر از برادر نَسَبی، وقتی در جنگ اُحد شهید شد پیامبر فرمود: «خدا او را رحمت کند که تا زنده بود، ما را یاری کرد و موقع مرگش هم سفارش ما را نمود.»
(بحارالانوار، ج 20، ص 62)

4- هدیه دوست یوسف

پس‌ازآن که حضرت یوسف از خاندانش جدا شد؛ و عاقبت، سالار اهل مصر گردید، دوستی داشت که در دوران کودکی با یوسف، یار مهربان بود. او عزم سفر کرد تا به دیدار یوسف برسد و از دوست قدیمی خود دیدن کند. آن‌ها که به دیدار روی زیبای یوسف می‌رفتند، با خود هدیه و ارمغانی نزد یوسف می‌بردند. دوست قدیمی یوسف نیز ارمغانی به همراه خود برداشت و آن یک قطعه آینه بود. وقتی به دیدار یوسف رسید، از احوال گذشته‌ی یوسف پرسید. حضرت جریان کار خودش را برای او شرح داد و همه را حکمت و امتحان الهی دانست و سپاس خدای را کرد.
آن دوست گفت: «هر چه در نظر گرفتم برای شما چیزی بیاورم، (با خود گفتم) چیزی جز جمالت وجود ندارد که جاذب باشد، بنابراین آیینه‌ای برای تو به‌عنوان هدیه بیاوردم تا جمال دل‌آرای تو در آن منعکس شود و در آن‌وقت از من یادی کنی.»

آینه آوردمت ای روشنی **** تا چو بینی روی خود، یادم کنی

آری بهترین هدیه‌ی بندگان به خدا آن است که دل خود را آینه‌ی خدا کنند.
(بحارالانوار، ج 20، ص 62)

5- احترام متقابل

در یکی از غزوات، پیامبر اسلام در عسکر گاه خود مشغول نماز بود. چند نفر مسلمان از جلو جایگاه پیامبر عبور می‌کردند. لحظه‌ای –به خاطر محبّت– توقف نمودند و از اصحاب آن حضرت که شرفیاب محضرش بودند، احوال پیامبر را سؤال کردند و درباره‌ی آن بزرگوار دعا و ثنا گفتند.
و به خاطر این‌که عجله داشتند و نمی‌توانستند منتظر باشند تا نماز پیامبر تمام شود، از این روی عذر خواستند.
پس به آن حضرت ابلاغ سلام نمودند و راه خود را در پیش گرفتند و رفتند.
پس از نماز، پیامبر غضب آلوده، از قبله روی گرداند و فرمود: «عجب است، جمعی در مقابل شما (به خاطر محبت) توقف می‌کنند و از من پرسش می‌نمایند و سلام می‌رسانند، شما به احترام آن‌ها قیام نمی‌کنید و برای آن‌ها خوردنی حاضر نمی‌نمایید؟!»
سپس از جعفر طیّار سخن گفت و مراتب کرامت نفس، ادب و محبّت او را در مقابل دیگران خاطرنشان کرد.
(حکایت‌های پندآموز، ص 256 -بحار، ج 6، ص 159)

قرآن:

خداوند متعال در آیه‌ی 32 سوره‌ی انعام می‌فرماید: «دنیا جز بازیچه‌ی کودکان و هوسرانی بی‌خردان نیست.»

حدیث:

پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «هر کس صبح کند و فقط فکرش به دنیا باشد، از خدا در او هیچ نیست.»
(جامع السعادات، ج 2، ص 24)

توضیح مختصر:

آنچه خداوند از مصنوعات و مخلوقات، آسمان و زمین، انسان، حیوان، دریا و معادن و … خلق کرده همه به حکمت بالغه بوده و در آن شگفتی‌های بسیار نهاده که استفاده از مظاهر دنیوی برای زندگی بسیار نافع است اما به شرط آنکه افراط و تفریط در دنیاداری نکند، متعادل استفاده کند، تعلق قلبی به دارایی‌ها نداشته باشد تا وقتی از دنیا می‌رود سبک‌بار و با دلی آرام و طمأنینه برود.
اما دنیای ممدوح آن است که حضرت علی علیه‌السلام فرموده که: «صراط مستقیم در دنیا آن راهی است که کوتاه‌تر از غلو و بلندتر از تقصیر باشد.» (ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ج 1، ص 62) در مَثَل فارسی هست که: نه شور شود و نه بی‌نمک، بلکه راه میانه باشد. درواقع غوطه خوردن به لذائذ دنیا و شهوات و دل‌بستگی‌ها به مظاهر آن و تحصیل بی‌حساب برای تکاثر اموال و رسیدن به ریاست، مانند این است که گفته شود دنیا بد است، نه دنیا خوب است ولی استفاده نامشروع و نامتعادل بد است که عواقبی هولناک در پی دارد. به خاطر رسیدن به منافع دنیوی آدم می‌کشند، دزدی می‌نمایند، ربا می‌دهند، خدا را فراموش می‌کنند، حقوق الهی را ادا نمی‌کنند، پشت پا به فرامین انبیاء و اولیاء می‌زنند. «خداوند کسانی را که ایمان آوردند به قول ثابت در زندگی دنیا و آخرت پابرجا می‌کند.» (سوره‌ی ابراهیم، آیه‌ی 27)
یعنی اگر ایمان واقعی پایه‌هایش لرزان شد شخص از ثبات می‌افتد و پایش در گرداب مظاهر گیر می‌کند و راه فراری هم نمی‌تواند پیدا کند.

1- عزّت و ذلّت

هارون‌الرشید خلیفه‌ی عباسی بسیار برامکه را دوست می‌داشت و آنان نوعاً در سمت وزراء و اصحاب خاص و محبوب او بودند. در میان آنان به جعفر برمکی شدیداً علاقه داشت. تا اینکه بعد از 17 سال و 7 ماه عزّت، در سال 189 هـ. ق به مسائلی چند، برامکه مورد غضب هارون‌الرشید قرار گرفتند و همگی به بدبختی و نکبت روزگار افتادند و دنیا کاملاً بر آنان برگشت.
ازجمله، محمد بن عبدالرحمن هاشمی گوید: روز عید قربانی بود که وارد بر مادرم شدم، دیدم زنی با جامه‌های کهنه نزد اوست و با او صحبت می‌کند. مادرم گفت: این زن را می‌شناسی؟ گفتم: نه فرمود: این «عُباده» مادر جعفر برمکی است.
من به‌جانب عُباده رفتم و با او قدری تکلّم نمودم و پیوسته از حال او تعجّب می‌کردم. از او پرسیدم: ای مادر، از عجایب دنیا چه دیدی؟ گفت: «ای پسر جان عیدی مثل چنین روز (عید قربان) بر من گذشت درحالی‌که چهارصد کنیز در خدمت من ایستاده بودند و من می‌گفتم: پسرم جعفر حقّ مرا ادا نکرده و باید کنیزان و خدمتکاران من بیشتر باشد.
امروز یک عید است که بر من می‌گذرد که منتهی آرزوی من دو پوست گوسفند است که یکی را فرش خود کنم و دیگری را لحاف خود.»
من (محمد هاشمی) پانصد درهم به او دادم و چنان خوشحال شد که نزدیک بود قالب تهی کند. گاه‌گاهی عُباده به خانه‌ی ما می‌آمد تا از دنیا رحلت کرد.
(تتمّه المنتهی، ص 181)

2- علی و بیت‌المال

شعبی گوید: من همانند دیگر جوانان به میدان بزرگ کوفه وارد شدم، امام علی علیه‌السلام را بر بالای دو طرف طلا و نقره دیدم که در دستش تازیانه‌ای کوچک بود و مردم را که تجمع کرده بودند به‌وسیله‌ی آن به عقب می‌راند.
پس به‌سوی آن اموال برگشت و بین مردم تقسیم کرد، به‌طوری‌که برای خودش هیچ‌چیز باقی نماند و دست‌خالی به منزلش بازگشت.
به منزل بازگشتم و به پدرم گفتم: «امروز چیزی دیدم نمی‌دانم بهترین مردم بوده یا نه؟!»
پدرم گفت: «پسرم چه کسی را دیدی؟» آنچه را دیده بودم نقل کردم، پدرم از شنیدن این جریان به گریه افتاد و گفت: «ای پسرم تو بهترین کس از مردم را دیده‌ای.»
(الغارات، ج 1، ص 55 -داستان‌های زندگی علی علیه‌السلام، ص 114)
زاذان گوید: من با قنبر به‌سوی امیرالمؤمنین رفتیم، قنبر گفت: «یا امیرالمؤمنین برخیز که برایت گنجی مهم پنهان کرده‌ام.» فرمود: «گنج چیست؟» قنبر گفت: «برخیز و با من بیا تا نشانت دهم.»
امام برخاست و با او به خانه درآمد. قنبر کیسه‌ی بزرگی از کتان که کیسه‌های کوچک طلا و نقره در آن بود آورد و گفت:
«ای علی علیه‌السلام می‌دانم که شما چیزی را برنمی‌داری مگر آن‌که همه را تقسیم می‌کنی، این را فقط برای شما ذخیره کردم!»
امام فرمود: «هرآینه دوست داشتم که در این خانه آتشی شعله می‌کشید و همه را می‌سوزانید.» پس شمشیر از غلاف کشید و بر کیسه‌ها زد، طلا و نقره‌ها از میان کیسه‌ها به بیرون ریخته شدند.
سپس فرمود: «این‌ها را میان مردم تقسیم کنید.» و آنان هم، چنین کردند، بعد فرمود: شاهد باشید که چیزی را برای خود نگرفتم و در تقسیم بین مسلمانان کوتاهی نکردم و آنگاه فرمود: «ای طلاها و نقره‌ها! غیر علی علیه‌السلام را بفریبید.»
(داستان‌های زندگی علی علیه‌السلام، ص 128 -نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج 8، ص 181)

3- حضرت سلیمان

سلیمان بن داوود از نادر پیامبرانی بود که خداوند پادشاهی مشرق و مغرب زمین را به او داد و سال‌ها بر جن و انس و چهار پایان و مرغان و درندگان غالب و حاکم و زبان همه موجودات را می‌دانست؛ که زبان از توصیف قدرت عظیم او قاصر است. او به حق تعالی عرض کرد:
«بر من مِلْکی ببخش که بعد از من به احدی ندهی!» بعد از اینکه خداوند به او کرامت کرد، به خدّام خود فرمود: «یک روز تا شب به شادی نگذرانیده‌ایم، می‌خواهم فردا داخل قصر خود شوم و بر بام قصر برآیم و نظر به مملوک خود کنم؛ کسی را اجازه ندهید نزد من آید که شادیم تبدیل به حزن شود.»
روز دیگر بامداد عصای خود را به دست گرفت و بر بلندترین جائی از قصرش بالا رفت و ایستاد و تکیه بر عصا، نظر به رعیّت و مملکت خویش می‌کرد و به آنچه حق‌تعالی به او داده، خوشحال بود.
ناگاه نظرش به جوان خوش‌روی پاکیزه لباس افتاد که از گوشه‌ی قصرش پیدا شد. فرمود: «چه کسی تو را اجازه داده تا داخل قصر شوی؟» گفت: پروردگار، فرمود: تو کیستی؟ گفت: عزرائیل، پرسید برای چه‌کار آمده‌ای؟ گفت: برای قبض روح، فرمود: «امروز می‌خواستم روز شادی برایم باشد خدا نخواست؛ آنچه مأموری انجام بده!»
پس عزرائیل روح حضرت سلیمان را قبض نمود بر همان حالت که بر عصا تکیه کرده بود! مردم از دور بر او نظر می‌کردند و گمان می‌کردند زنده است.
چون مدتی گذشت اختلاف در میان مردم افتاد، عده‌ای گفتند: چند روز نخورده و نیاشامیده، پس او پروردگار ماست، گروهی گفتند: او جادوگر است، این‌چنین در دیده‌ی ما کرده که ایستاده است، درواقع چنین نیست، گروه سوم گفتند: او پیامبر خداست. خدا موریانه را فرستاد که میان عصای او را خالی کند. عصا شکست و او بیفتاد و بعد متوجه شدند او چند روز پیش، از دنیا رحلت کرده بود.
(حیوه القلوب، ج 1، ص 370)

4- دنیادوستی طلحه و زبیر

طلحه و زبیر، از سرداران صدر اسلام بودند و در میدان‌های جهاد اسلامی خدمات شایانی کردند. بعد از پیامبر صلی‌الله علیه و آله مخصوصاً زبیر شدیداً طرفداری امیرالمؤمنین می‌کرد و هیچ‌گاه ترک نصرت امام نکرد.
تا اینکه عثمان را کشتند و مردم علی علیه‌السلام را به رهبری برگزیدند؛ آن‌ها نزد امام آمدند و رسماً از او تقاضا کردند تا آن‌ها را به فرمانداری بعضی شهرها منصوب کند.
وقتی‌که با جواب منفی امام روبرو شدند، توسط «محمدبن طلحه» این پیام خشن را به آن حضرت رساندند:
«ما برای خلافت تو فداکاری‌های بسیار کردیم، اکنون‌که زمام امور به دست تو آمده، راه استبداد را به پیش گرفته‌ای و افرادی مانند مالک اشتر را روی کار آورده‌ای و ما را به عقب زده‌ای.»
امام توسط محمد بن طلحه پیام داد: «چه کنم تا شما خشنود شوید؟» آن‌ها در جواب گفتند: «یکی از ما را حاکم بصره و دیگری را فرماندار کوفه کن.»
امام فرمود: «سوگند به خدا، من در اینجا (مدینه) آن‌ها را امین نمی‌دانم، چگونه آن‌ها را امین بر مردم کوفه و بصره نمایم.»
بعد به محمد بن طلحه فرمودند: نزد آن‌ها برو و بگو: ای دو شیخ! از خدا و پیامبرش نسبت به امّتش بترسید و بر مسلمانان ظلم نکنید، مگر سخن خدا را نشنیده‌اید که می‌فرماید:
«این سرای آخر را تنها برای کسانی قرار می‌دهیم که اراده‌ی برتری‌جویی در زمین و فساد را ندارند و عاقبت نیک برای پرهیزکاران است.» (سوره‌ی قصص، آیه‌ی 83)
آنان چون به ریاست و پول دنیا نرسیدند قصد کردند به مکّه بروند. نزد امام آمدند و اجازه‌ی انجام عمره به مکّه را خواستند. امام فرمود: «شما قصد عمره ندارید» آنان قسم یاد کردند خلافی ندارند و بر بیعت استوارند.
آنان به امر امام بیعت خود را با حضرت تجدید کردند. بعد به مکّه رفتند و بیعت را شکستند و تشکیل سپاه دادند و برای جنگ جمل به همراه عایشه به بصره حرکت کردند!
در بین راه به «یعلی بن منبّه» که حدود چهارصد هزار دینار از یمن برای امام می‌برد برخورد کردند و پول‌ها را به زور از او گرفتند و صرف جنگ با امام کردند.
در این جنگ (سال 36 هـ ق) سیزده هزار از سپاه طلحه و زبیر و پنج هزار از سپاه امام کشته شدند؛ و عاقبت طلحه توسط مروان که از سپاه خودش بود هدف تیر قرار گرفت و کشته شد؛ مروان گفت: «انتقام خون عثمان را از طلحه گرفتم.»
زبیر هم از جنگ کنار گرفت و در راه توسّط «ابن جرموز» کشته شد؛ و عاقبت دنیادوستی و ریاست پرستی آنان جز مرگ ننگین نبود.
(حکایت‌های شنیدنی، ج 3، ص 20 -تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 169)

5- چه خواست، چه شد!

در 23 محرم سنه 169 هـ ق مهدی عباسی در «ماسبذان» وفات کرد و خلافت به پسرش موسی ملقب به هادی عباسی که در آن وقت در جرجان به جنگ اهل طبرستان رفته بود، رسید. هارون‌الرشید برادر هادی از برای او از اهل ماسبذان و بغداد بیعت گرفت و قاصدی برای او فرستاد و او زود به جانب پایتخت آمد و بیعت کرد.
هرثمه بن اعین تمیمی گوید: هادی عباسی شبی مرا به خلوت طلبید و گفت: هیچ می‌دانی که ما از این سگ ملحد یعنی «یحیی بن خالد» چه ها می‌کشیم؟ خلق را از من متغیر گرداند و مردم را به محبت هارون‌الرشید دعوت می‌کند، باید الآن به زندان بروی و سر او را از بدن جدا سازی.
بعد به خانه برادرم هارون‌الرشید بروی و او را به قتل برسانی. سپس به زندان بروی و هر کس از آل ابوطالب یافتی هلاک نمایی.
بعد سپاهی تهیه کن و به کوفه برو و اولاد عباس را از خانه‌هایشان بیرون بیاور و خانه‌هایشان را آتش بزن.
من از شنیدن این اوامر به لرزه افتادم و زبان به تضرّع گشودم و گفتم: «این‌همه کارهای بزرگ و سخت را قادر نیستم!»
گفت: «اگر سستی در اوامر کنی تو را می‌کشم.» سپس مرا همان‌جا نگه داشت و به «حرم‌سرای» خود رفت.
من گمان کردم چون کراهت در این کارها داشتم، کس دیگر را برای این امور مأمور بسازد بعد مرا به قتل برساند.
با خود شرط کردم اگر از این کار سخت خلاص شوم، به سفر روم و به‌جایی روم که کسی نشناسد.
ناگاه خادمی آمد و گفت هادی عباسی تو را می‌طلبد؛ من شهادتین به زبان گذرانیدم و حرکت کردم، وسط راه صدای زنی شنیدم، توقف کردم، شنیدم که می‌گفت: «ای هرثمه منم خیزران مادر هادی، بیا ببین ما را چه بلا افتاده است!»
رفتم درون خانه در پس پرده، خیزران گفت: «وقتی هادی به درون خانه آمد من مقنعه از سرم باز کردم و درباره‌ی هارون‌الرشید درخواست عفو و محبت نمودم، او سخن مرا رد کرد و سرفه شدیدی نمود بعد، آب آشامید و آب تأثیری نداشت و همان‌دم مُرد.» (18 ربیع‌الاول،170 هـ ق)
اکنون یحیی بن خالد را خبردار کن تا بیعت برای پسرم هارون‌الرشید بگیرد. آمدم یحیی را خبردار کردم بعد رفتم منزل هارون او مشغول قرائت قرآن بود و به خلافت سلام کردم و او استبعاد کرد و حقیقت را گفتم، در همان شب خبر تولد مأمون فرزند هارون‌الرشید را به او رساندند.
(رنگارنگ، ج 1، ص 24)